Πολλοί σήμερα αναρωτιόμαστε: Γιατί η Ελλάδα σκέφτεται διαφορετικά και πράττει άλλα από τους Ευρωπαίους εταίρους μας και -κατά κάποιο τρόπο- είμαστε το μαύρο πρόβατο; Αυτό το βλέπουν οι Ευρωπαίοι, αλλά και εμείς το δείχνουμε. Π.χ. είμαστε και ανήκουμε στην Ευρώπη, αλλά όταν κάποιος πάει στη Γαλλία, Αγγλία, Γερμανία κ.λπ., λέμε ότι πάμε στην Ευρώπη. Είμαστε ή δεν είμαστε Ευρωπαίοι; Γιατί δεν λέμε στη Μελβούρνη -όταν πάμε στις βόρειες πολιτείες- ότι πάμε στην Αυστραλία;
Φρονώ ότι η Ελλάδα και οι Έλληνες δεν περάσαμε από το ευρωπαϊκό χωνευτήρι που ονομάστηκε πρώτα Αναγέννηση (14ος και 15ος αιώνας) και δεύτερο ούτε από την περίοδο του Διαφωτισμού (16ος & 17ος αιώνας). Αφού δεν φοιτήσαμε σε αυτά τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, είναι φυσικό η Ελλάδα να βρίσκεται στην Πρώτη Δημοτικού Σχολείου και η υπόλοιπη Ευρώπη να έχει ήδη αποφοιτήσει από το Λύκειο. Εξάλλου, όταν οι άλλοι Ευρωπαίοι αποφοιτούσαν από αυτά, εμείς ήμασταν μόνο Ρωμιοί και όχι Έλληνες και στον ελληνικό χώρο «όλα τά ‘σκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά». Κατά την ίδια αυτή περίοδο, ο Διαφωτισμός διαμόρφωσε το σημερινό Ευρωπαίο. Ας δούμε πώς έγινε αυτό.
ΤΙ ΗΤΑΝ Ο ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ;
Ο Διαφωτισμός (και στα αγγλικά: Age of Enlightenment), ήταν η πνευματική και ιδεολογική κίνηση η οποία παρουσιάστηκε στην Ευρώπη και διήρκεσε έναν αιώνα (1688-1789). Σκοπό είχε να απαλλάξει το ανθρώπινο πνεύμα από τις προλήψεις και να διαδώσει με λογικά επιχειρήματα την ορθή γνώση.
Διαπιστώνουμε σήμερα ότι ο Διαφωτισμός ήταν όντως ένα πολύ σημαντικό κίνημα που κυριολεκτικά άλλαξε τη νοοτροπία και τον τρόπο σκέψης σε ολόκληρη την Ευρώπη. Επηρεάστηκαν σχεδόν όλοι οι τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας: πολιτική ζωή, επιστήμες, κοινωνία, θρησκευτική ζωή, οικονομία και όλη αυτή η αλλαγή οδήγησε τελικά στη Γαλλική Επανάσταση το 1789. Οι διαφωτιστές δεν είχαν τις ίδιες αντιλήψεις, αλλά ο γενικός στόχος ήταν η βελτίωση της καθημερινής ζωής των ανθρώπων και της κοινωνίας. Όπως ο Αριστοτέλης πρέσβευε ότι ο σκοπός της ζωής μας είναι η ευδαιμονία/ευτυχία, ακριβώς αυτό πίστευαν και οι διαφωτιστές και ότι αυτό κατορθώνεται μόνο μέσα από τη συνεχή βελτίωση και εξέλιξη του ανθρώπου σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο και τη δημιουργία προηγμένης κοινωνίας και ακμαίου πολιτισμού. (Εδώ ας σημειώσουμε ότι ο όρος civilization/πολιτισμός δημιουργήθηκε μετά τη Γαλλική Επανάσταση. Ο πολιτισμός στα ελληνικά -παρομοίως- πλάστηκε από τον Α. Κοραή. Οι αρχαίοι μας δεν τον είχαν με τη σημερινή του σημασία. Είναι αξιοσημείωτο για μας και αυτό).
ΑΥΣΤΗΡΗ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
Η ιδεολογία του Διαφωτισμού ήταν ότι για να το πετύχει αυτό ο άνθρωπος πρέπει πρώτα να απαλλαχτεί από κάθε πρόληψη και δεισιδαιμονία και να μάθει να βασίζεται στην ικανότητα και τη δύναμη της λογικής και της μάθησης. Πρέπει, επίσης, να ελέγχει κριτικά κάθε παράδοση, αλλά και κάθε αυθεντία. Πρέπει να ασκεί αυστηρή κριτική σε όλες τις θεωρίες για τη φύση, την κοινωνία, τη θρησκεία, την πολιτική, τους θεσμούς. Με το να ασκήσει ελεύθερα το ερευνητικό και κριτικό του πνεύμα, θα μπορέσει ο άνθρωπος να γνωρίσει όχι μόνο το φυσικό του κόσμο, αλλά και τον ίδιο τον εαυτό του. Αυτό, εξάλλου, πρέσβευε και ο Σωκράτης: «Ο ανεξέταστος βίος ου βιωτός ανθρώπω» (The unexamined life is not worth living = H ζωή που δεν εξετάζεται δεν αρμόζει σε άνθρωπο) (Πλάτων-Απολογία). Ο Διαφωτισμός πιστεύει ότι έτσι ο άνθρωπος θα αναμορφώσει πρώτα τον εαυτό του και μετά την κοινωνία του και μόνον έτσι θα σημειωθεί πρόοδος. Βασική προϋπόθεση για κάτι τέτοια είναι η Παιδεία, η έμπνευση από την κλασική αρχαιότητα, αλλά και η προστασία της αξιοπρέπειάς του, της ανεξιθρησκείας και πάνω από όλα της ελευθερίας και η απαλλαγή του ανθρώπου από κάθε καταναγκασμό. Μόνο έτσι θα επιτευχθεί η πνευματική αφύπνιση του πληθυσμού.
ΟΙ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΙ ΔΙΑΦΩΤΙΣΤΕΣ
Όλη η περίοδος του Διαφωτισμού αρχίζει με το Γάλλο φιλόσοφο και πολιτειολόγο, Μοντεσκιέ (1689-1755). Ακολουθούν ο Βολταίρος, ο Ντιντερό και ο Ρουσσώ στη Γαλλία. Στην Αγγλία έχουμε το Χομπς, το Λοκ και το Νεύτωνα.
Στη Γερμανία ο Καντ, ο Λέσσινγκ και ο Χέρντερ. Έχουμε επίσης και τους «φωτισμένους απολυταρχικούς μονάρχες»: Πέτρος της Ρωσίας, Φρειδερίκος της Πρωσίας και την Αικατερίνη της Ρωσίας.
Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ
Οι φιλελεύθερες ιδέες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού φτάνουν στο σκλαβωμένο ελληνικό χώρο με μεγάλη καθυστέρηση. Πρώτοι που διαφωτίζονται είναι οι λίγοι Έλληνες που σπουδάζουν στην Ευρώπη. Ακολουθούν οι έμποροι και οι ελληνικές παροικίες στη Βιέννη, τη Βενετία, την Τεργέστη και στις παραδουνάβιες χώρες. Όλοι συντελούν στην εθνική αφύπνιση και την προσπάθεια της απελευθέρωσης του Γένους. Μεταφράζονται οι αρχαίοι συγγραφείς, αλλά και τα ευρωπαϊκά έργα στη λαϊκή γλώσσα για όλους.
Οι σημαντικότερες μορφές του Ελληνικού Διαφωτισμού είναι ο Ρήγας Βελεστινλής (1757-1798) και ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833). Ανάμεσά τους και αρκετοί άλλοι: Ευγένιος Βούλγαρης, Δημ. Καταρτζής, Αθαν. Ψαλίδας, Άνθ. Γαζής, Θεόφ. Καΐρης κ.ά. Πιο σημαντικά έργα του Διαφωτισμού θεωρούνται ο «Ανώνυμος» και η «Ελληνική Νομαρχία».
Τέλος, ο Ρήγας συμπύκνωσε μέσα σε μία μόνο φράση το πνεύμα τόσο το δικό του όσο και όλης της σημαντικής αυτής ευρωπαϊκής κίνησης του Διαφωτισμού:
«Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά»
