Τις προηγούμενες εβδομάδες αναφέρθηκα στην ιδιαιτερότητα της ποίησης του Καβάφη στο πλαίσιο της νεοελληνικής λογοτεχνίας, και στη διεθνή απήχηση που είχε, και εξακολουθεί να έχει.
Έκανα λόγο επίσης για την ειδολογική κατάταξη των ποιημάτων του από πολλούς μελετητές του έργου του σε ιστορικά, φιλοσοφικά και αισθησιακά (ηδονικά). Με την κατάταξη αυτή διαφώνησε ο Ε. Π. Παπανούτσος, ο οποίος πρόβαλε την άποψη πως τα ιστορικά, τα φιλοσοφικά και τα αισθησιακά θέματα των ποιημάτων του Καβάφη λειτουργούσαν ως επί το πλείστον σαν επικάλυμμα του κύριου στόχου του, που ήταν διδακτικός.
Πράγματι, μια προσεκτική μελέτη της ποίησης του Καβάφη οδηγεί στο συμπέρασμα πως στα κυριότερα ποιήματά του, παρά την ιστορική, φιλοσοφική και αισθησιακή θεματολογία τους, ο δεσπόζων τόνος είναι παραινετικός, με άλλα λόγια συμβουλευτικός, άρα διδακτικός.
Εδώ όμως χρειάζεται μια διασαφήνιση. Όταν λέμε πως ο τόνος της ποίησής του είναι διδακτικός δεν εννοούμε πως ο Καβάφης μιλάει «από καθέδρας», με άλλα λόγια δεν εκφράζεται με ύφος δασκαλίστικο.
Από τη μελέτη του έργου του συνάγεται το συμπέρασμα πως πρόθεση του Καβάφη δεν ήταν να δώσει στους αναγνώστες των ποιημάτων του μαθήματα καλής συμπεριφοράς. Αν έκαμνε κάτι τέτοιο δεν θα ήταν ποιητής. Ο διδακτικός τόνος στα ποιήματά του απορρέει από τα ιστορικά γεγονότα που αποτελούν το κύριο θέμα τους (όπως «Θερμοπύλες, κ.ά.), τον χαρακτήρα και το βίο των ιστορικών προσώπων στα οποία αναφέρεται (όπως «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον, κ. ά.) και από τα άλλα σύμβολα που χρησιμοποιεί (όπως «Ιθάκη», «Η Πόλις», κ. ά.).
Η απήχηση των διδαγμάτων που εξάγονται από τα ποιήματά του, αν και έχουν καθολικό χαρακτήρα, κυμαίνεται ανάλογα με τη δεκτικότητα και την ευαισθησία των αναγνωστών.
Την περασμένη εβδομάδα επικέντρωσα την προσοχή μου στην ιδιότυπη γλώσσα που ο Καβάφης χρησιμοποίησε στα ποιήματά του, η οποία αν και δημοτική στον κύριο κορμό της, είναι διανθισμένη με τύπους της καθαρεύουσας, καθώς και με εκφράσεις από την ελληνιστική περίοδο.
Επίσης αναφέρθηκα σε κάποια από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ποίησης του Καβάφη, όπως η ειρωνεία, το δραματικό στοιχείο, κ. ά.
Όλα τα παραπάνω θα έχουμε την ευκαιρία να τα δούμε στην εφαρμογή τους σε κάποια ποιήματα που έχω επιλέξει, και από την ανάλυσή τους που θα ακολουθήσει.
Για να γίνει πιο εύκολη η παρακολούθηση της σκέψης, και των μηνυμάτων που εξάγονται από τα ποιήματα του Καβάφη, θα ακολουθήσω την παραδοσιακή κατάταξή τους σε ιστορικά, φιλοσοφικά και αισθησιακά (ηδονιστικά). Από την ανάλυσή τους θα αποκαλυφθεί η πραγματική πρόθεση του Καβάφη, που είναι η επισήμανση κάποιων καθολικών αξιών, καθώς και οι επιπτώσεις των όποιων επιλογών μας.
ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΜΕ ΔΙΔΑΚΤΙΚΑ ΜΗΝΥΜΑΤΑ
Τα ποιήματα του Καβάφη που χαρακτηρίζονται ως «ιστορικά» αποτελούν τον κύριο κορμό του έργου του. Και εδώ έγκειται η ιδιοτυπία της ποίησης του Καβάφη, ότι δηλαδή έχει εκφράσει τον ποιητικό του κόσμο με σύμβολα που αντλεί από την ιστορία, κυρίως της ελληνιστικής περιόδου, αλλά και από τη μυθολογία.
Το ιστορικό στοιχείο όμως αποτελεί το περίβλημα, όχι την ουσία, των συγκεκριμένων ποιημάτων, γιατί εννοιολογικά πολλά από τα ιστορικά ποιήματα ταυτίζονται με τα φιλοσοφικά ή τα αισθησιακά ποιήματά του.
Τα ιστορικά πρόσωπα ή περιστατικά είναι τα μέσα, τα σύμβολα, για την εξωτερίκευση των σκέψεων και αισθημάτων του Καβάφη. Αν δεν χρησιμοποιούσε τα σύμβολα αυτά, η ποίησή του θα έχανε ένα μεγάλο μέρος από το θέλγητρό της, αλλά και την οικουμενικότητα και διαχρονικότητά της, γιατί θα έπαιρνε καθαρά αυτοβιογραφικό χαρακτήρα.
Σε αυτήν την αλληγορία οφείλει η ποίηση του Καβάφη ένα μεγάλο μέρος της γοητείας και του μυστικισμού της, καθώς ανασύρει από την αρχαιότητα πρόσωπα και περιστατικά στα οποία αναγνωρίζουμε εκφάνσεις από τη σύγχρονη εποχή μας, και έτσι συνειδητοποιούμε την ιστορική συνέχεια, έστω και κάτω από διαφορετικές περιστάσεις.
ΠΕΡΙΜΕΝΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΒΑΡΒΑΡΟΥΣ
Ένα από τα ιστορικά ποιήματα που επέλεξα είναι το «Περιμένοντας τους Βαρβάρους», το οποίο ακολουθεί.
– Τι περιμένουμε στην αγορά συναθροισμένοι;
Είναι οι βάρβαροι να φθάσουν σήμερα.
– Γιατί μέσα στην Σύγκλητο μια τέτοια απραξία;
Τι κάθοντ’ οι Συγκλητικοί και δεν νομοθετούνε;
Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα.
Τι νόμους πια θα κάμουν οι Συγκλητικοί;
Οι βάρβαροι σαν έλθουν θα νομοθετήσουν.
– Γιατί ο αυτοκράτωρ μας τόσο πρωί σηκώθη,
και κάθεται στης πόλεως την πιο μεγάλη πύλη
στον θρόνο επάνω, επίσημος, φορώντας την κορώνα;
Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα.
Κι ο αυτοκράτωρ περιμένει να δεχθεί
τον αρχηγό τους. Μάλιστα ετοίμασε
για να τον δώσει μια περγαμηνή. Εκεί
τον έγραψε τίτλους πολλούς κι ονόματα.
– Γιατί οι δυο μας ύπατοι κ’ οι πραίτορες εβγήκαν
σήμερα με τες κόκκινες, τες κεντημένες τόγες·
γιατί βραχιόλια φόρεσαν με τόσους αμεθύστους,
και δαχτυλίδια με λαμπρά, γυαλιστερά σμαράγδια·
γιατί να πιάσουν σήμερα πολύτιμα μπαστούνια
μ’ ασήμια και μαλάματα έκτακτα σκαλιγμένα;
Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα·
και τέτοια πράγματα θαμπώνουν τους βαρβάρους.
– Γιατί κ’ οι άξιοι ρήτορες δεν έρχονται σαν πάντα
να βγάλουνε τους λόγους τους, να πούνε τα δικά τους;
Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα·
κι αυτοί βαρυούντ’ ευφράδειες και δημηγορίες.
– Γιατί ν’ αρχίσει μονομιάς αυτή η ανησυχία
κ’ η σύγχυσις. (Τα πρόσωπα τι σοβαρά που εγίναν).
Γιατί αδειάζουν γρήγορα οι δρόμοι κ’ οι πλατέες,
κι όλοι γυρνούν στα σπίτια τους πολύ συλλογισμένοι;
Γιατί ενύχτωσε κ’ οι βάρβαροι δεν ήλθαν.
Και μερικοί έφθασαν απ’ τα σύνορα,
και είπανε πως βάρβαροι πια δεν υπάρχουν.
Και τώρα τι θα γένουμε χωρίς βαρβάρους.
Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μια κάποια λύσις.
Το παραπάνω ποίημα γράφτηκε γύρω στο 1900 και δημοσιεύθηκε το 1904, και είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά του Καβάφη.
Από την περιγραφή των κύριων προσώπων που αναφέρονται στο ποίημα εικάζουμε πως το σκηνικό είναι η Ρώμη κατά την περίοδο της παρακμής της.
Η πρώτη εντύπωση που αποκομίζουμε διαβάζοντας το ποίημα αυτό είναι η θεατρικότητά του, η οποία δημιουργείται με τους ακόλουθους τρόπους:
*Από τη διαλογική του μορφή. Ένα πρόσωπο κάνει τις ερωτήσεις, και εκφράζει τις απορίες του, και ένα άλλο δίνει τις απαντήσεις.
*Από τις εικόνες και τις περιγραφές που δίνονται με τη μορφή θεατρικών σκηνών.
*Από την όλη ατμόσφαιρα που έχει δραματικό χαρακτήρα. Για παράδειγμα, αντί οι ηγέτες και οι πολίτες να πάρουν τα όπλα για να προστατέψουν την πόλη από τη επιδρομή των βαρβάρων, ντύθηκαν στα καλά τους και τους περιμένουν ως σωτήρες, σε βαθμό που απογοητεύονται όταν μαθαίνουν πως οι βάρβαροι δεν θα έρθουν, γιατί απλώς δεν υπάρχουν.
Με άλλα λόγια, η διάβρωση και η παρακμή του πολιτισμού έχουν προκαλέσει ένα
γενικό αίσθημα εγκατάλειψης και αδιαφορίας. Η μόνη αλλαγή, έστω και αν αυτή θα σημάνει επιστροφή σε μια πιο πρωτόγονη κατάσταση, αναμένεται να έρθει από έξω, από τους «βαρβάρους», οι οποίοι στην προκείμενη περίπτωση αποτελούν ένα σύμβολο αλλαγής, όχι μια ιστορική πραγματικότητα.
Μια άλλη, παρεμφερής με την παραπάνω, ερμηνεία που μπορεί να δοθεί στο ποίημα, είναι η τραγικότητα του ξεπεσμένου ηθικά και ψυχικά ανθρώπου, ο οποίος συνειδητοποιεί ότι η ύπαρξή του είναι ανώφελη, γι αυτό και είναι πρόθυμος να υποταχτεί και να παραδοθεί στον ισχυρό, θεωρώντας τον ως τη μόνη ελπίδα σωτηρίας του.
Οι δύο τελευταίοι στίχοι του ποιήματος
«Και τώρα τι θα γένουμε χωρίς βαρβάρους.
Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μια κάποια λύσις».
αφήνουν να εννοηθεί πως δεν υπάρχει η δυνατότητα στις εξελιγμένες κοινωνίες, που από τις δικές τους επιλογές παρακμάζουν, να επιστρέψουν σε μια πρωτόγονη μορφή οργάνωσης, με την επέμβαση εξωγενών δυνάμεων, για να μπορέσουν με την πάροδο του χρόνου να επανακτήσουν μια πιο δυναμική οργάνωση, που σταδιακά θα τις οδηγήσει σε μια βιώσιμη μορφή οργάνωσης.
Άρα το συμπέρασμα που απορρέει από το ποίημα «Περιμένοντας του Βαρβάρους» είναι πως η επανάκτηση μιας χαμένης, από τις δικές μας επιλογές και ολιγωρίες, κατάστασης ευφορίας, σε κοινωνικό ή ατομικό επίπεδο, μόνο από τις δικές μας πρωτοβουλίες θα επιτευχθεί.
Χωρίς αυτές δεν υπάρχει προοπτική για «μια κάποια λύση». Διδακτικό, λοιπόν, το ποίημα αυτό του Καβάφη, με όλες τις αλληγορίες και τα σύμβολά του, που το έχουν καταστήσει διαχρονικό και οικουμενικό.
