Ο διαφωτισμός, η νεωτερικότητα, οι αστικές επαναστάσεις και αργότερα το εργατικό κίνημα αναδύθηκαν από τις δίνες μιας σκληρότατης κοινωνικής πάλης που διήρκεσε πολλούς αιώνες και διεξήχθηκε σ’ ένα τοπίο, το οποίο εν πολλοίς διαμορφώθηκε από το χριστιανισμό. Η χριστιανική εκκλησία ήταν μια απεχθής εξουσία στο πλευρό των ευγενών και των ισχυρών του πλούτου. Από την άλλη πλευρά μια ορισμένη ερμηνεία του χριστιανικού κοσμοειδώλου έγινε μέσο έκφρασης της κοινωνικής ανταρσίας. Διά του χριστιανισμού διαδόθηκε η έννοια του ανθρώπου και του ουμανισμού, εκλαϊκεύθηκε η ιδέα της ισότητας των ανθρώπων και καθαγιάστηκε το πάθος για την αλήθεια.

Η σύλληψη του κόσμου δια της ασυμβίβαστης αντίθεσης του καλού και του κακού, η θεώρηση των φτωχών ως των εκλεκτών του Θεού και των πλούσιων ως κακών και διεφθαρμένων, η ελπίδα για τη μεσσιανική σωτηρία, η ιδέα μιας κρίσιμης τελικής αναμέτρησης και μιας τελικής κρίσης, η θεώρηση της ιστορίας ως θεοδικίας υπέρ των φτωχών, τα αποκαλυψιακά οράματα, η δοξασία της εγκαθίδρυσης της βασιλείας του θεού επί της γης και η προσδοκία μιας συλλογικής λύτρωσης, επέτρεπαν τη συγκρότηση της κοινωνικής διαμαρτυρίας σε μαχητικά αδιάλλακτα και ασυμβίβαστα χιλιαστικά κινήματα.

Όλη η Ευρώπη από τον 11ο αιώνα και μετά είναι ένα θέατρο αδιάκοπων ταξικών συγκρούσεων και συνεχών εξεγέρσεων. Εδώ σφυρηλατήθηκαν οι αρετές που επέτρεψαν σ’ ένα νέο κοινωνικό σύστημα να γίνει τους επόμενους αιώνες ο κυρίαρχος του κόσμου. Η νεωτερική κοινωνία επωάστηκε στις ανεξάρτητες εμπορικές πόλεις του νεότερου μεσαίωνα. Όχι τόσο οι αγρότες, αλλά κυρίως οι εξαθλιωμένες μάζες των πόλεων ήταν η κοινωνική βάση των μεσαιωνικών χιλιαστικών αντιεξουσιαστικών κινημάτων. Σε αυτό το ταραγμένο περιβάλλον ο χριστιανισμός «διευκολύνοντας» την ταξική πάλη συνετέλεσε σε αυτόν το μοναδικό κοινωνικό δυναμισμό που γέννησε τις νεωτερικές κοινωνίες και το Διαφωτισμό, δηλαδή τη διαλεκτική του άρνηση.

Η ιστορία του κόσμου, η ιστορία της πάλης των τάξεων γράφεται από τους νικητές. Σπάνια διασώζεται στο γραπτό λόγο ένας απόηχος από τη φωνή των νικημένων. Θα επιχειρήσουμε μια αναδρομή στους κοινωνικούς αγώνες του νεότερου μεσαίωνα και της αρχής των νέων χρόνων με τη βοήθεια κειμένων που γράφτηκαν από τους εξεγερμένους αλλά και επίσης κειμένων που τους ενέπνευσαν ή αντίθετα τους πολέμησαν, και τα οποία έφτασαν μέχρι τις μέρες μας.

Η Αριστερά για πολύ καιρό ερμήνευε τη θρησκεία απλώς διά του «ψεύδους των κληρικών» και υιοθέτησε το ουσιαστικά φιλελεύθερο αίτημα της πλήρους εκλογίκευσης και μάλιστα την ίδια στιγμή που ο απολιθωμένος σε ορθοδοξία μαρξισμός γινόταν μια κρατική θρησκεία. Ο Μαρξ αντίθετα, με τη συνηθισμένη του οξυδέρκεια ήδη από τα νεανικά του γραπτά είχε επισημάνει την αντιφατικότητα του θρησκευτικού φαινομένου. Έγραφε: (…) Η θρησκευτική αθλιότητα είναι ταυτόχρονα η έκφραση της πραγματικής αθλιότητας και η διαμαρτυρία για την πραγματική αθλιότητα. Η θρησκεία είναι ο αναστεναγμός του καταπιεζόμενου πλάσματος, η καρδιά ενός άκαρδου κόσμου, όπως είναι και το πνεύμα μιας δίχως πνευματικότητας κατάστασης. Η Θρησκεία είναι το όπιο του λαού».
Η μετάφραση του Βασίλη Τομανά.