«Αν δεν πονάς, δεν το κάνεις σωστά»: αυτή είναι μια φράση που θα ακούσεις να σου λέει η δασκάλα του μπαλέτου από πολύ νωρίς. Πίσω από κάθε εντυπωσιακό άνοιγμα των ποδιών, πίσω από κάθε χαρισματική φιγούρα και, φυσικά, πίσω από τις φαινομενικά πανέμορφες πουέντ, κρύβεται αληθινός, ατόφιος πόνος. Μόνο που τη νύχτα της 17ης Ιανουαρίου ο πόνος που βίωσε ο καλλιτεχνικός διευθυντής των Μπαλσόι Σεργκέι Φιλίν ήταν πέρα από κάθε λογική, ακόμη και για τα δεδομένα του μπαλέτου. Εχοντας αναλάβει από το 2011 τα ηνία του πιο ονομαστού θεάτρου στον κόσμο, ο Φιλίν βρέθηκε στο μάτι του κυκλώνα και παραλίγο να χάσει την όρασή του, όταν ένας μυστηριώδης άνδρας άδειασε στο πρόσωπό του ένα βαζάκι με βιτριόλι λίγα βήματα έξω από την είσοδο του σπιτιού του στη Μόσχα.
 
Ο 42χρονος καλλιτεχνικός διευθυντής των Μπαλσόι δεν είναι χθεσινός. Στην ακμή του υπήρξε ο ωραίος πρίγκιπας όλων των παραμυθιών. Από τον «Καρυοθραύστη» ως την «Ωραία κοιμωμένη», τη «Σταχτοπούτα» και, φυσικά, τη «Λίμνη των κύκνων». Οταν ήταν χορευτής είχε νιώσει πολλές φορές τον ανταγωνισμό στο πετσί του: οι διαφορές ανάμεσα στον τέλειο και στον αμέσως καλύτερο χορευτή δεν είναι ορατές διά γυμνού οφθαλμού και όσοι μένουν εκτός διανομής σε κοιτούν με μισό μάτι. Η φράση «θα σκότωνα για αυτόν τον ρόλο» ακούγεται στους διαδρόμους τόσο μεγάλων θεάτρων πιο συχνά από το «καλημέρα». Το τρομακτικό είναι ότι, όπως αποδείχτηκε, κάποιοι μπορεί να το εννοούν και κυριολεκτικά.
 
«ΒΙΤΡΙΟΛΙ; ΠΑΛΙ ΤΑ ΙΔΙΑ;»
 
Καθισμένος στο γραφείο του, λίγο προτού αρχίσει το μάθημα, ο διευθυντής του Μπαλέτου της Εθνικής Λυρικής Σκηνής Ρενάτο Τζανέλα έχει πολλά να πει για την «εγκληματική πράξη» εις βάρος του Σεργκέι Φιλίν: «Το πρώτο πράγμα που σκέφτηκα όταν άκουσα ότι του επιτέθηκαν με βιτριόλι ήταν “όχι, ρε γαμώ το, πάλι τα ίδια”. Μόνο που αυτή τη φορά ήταν χειρότερα από ποτέ. Στο επάγγελμά μας η ζήλια, για να μην πω ότι είναι μία από τις καλύτερές μας φίλες, σίγουρα πάντως συζεί μαζί μας. Ο ένας ζηλεύει τον άλλο. Οι μουσικοί, οι χορευτές, οι χορογράφοι. Η ζήλια, όταν είναι υπό έλεγχο, μπορεί να αποτελέσει κινητήρια δύναμη στο μπαλέτο. Και στον αθλητισμό το ίδιο συμβαίνει. Χωρίς αντίπαλο, δεν σπας τα ρεκόρ».
 
Η κουβέντα πηγαίνει στις συλλήψεις που έκαναν οι ρωσικές αρχές στις 5 Μαρτίου, ύστερα από έρευνες έξι εβδομάδων. Μέσα σε μια νύχτα το αστυνομικό ρεπορτάζ μπλέχτηκε όσο ποτέ με το καλλιτεχνικό. Κάποιος τράβηξε με λύσσα την κουρτίνα και έβγαλε όλα τα καλά κρυμμένα μυστικά στη φόρα. Οι προβολείς έδωσαν τη θέση τους στους ανακριτικούς φακούς. Και όλοι οι δρόμοι, σύμφωνα και με τις κλήσεις από και προς το κινητό του τηλέφωνο εκείνο το μοιραίο βράδυ, οδήγησαν στον Πάβελ Ντμιτριτσένκο. Ο ίδιος ομολόγησε ότι έδωσε στον πρώην κατάδικο Γιούρι Ζαρούτσκι 1.500 δολάρια «για να σπάσει στο ξύλο τον Φιλίν, όχι όμως και για να του ρίξει βιτριόλι. Αυτό δεν ήταν δική μου ιδέα».
Ο Ζαρούτσκι διέφυγε με το αυτοκίνητο του συνεργού του, που επίσης συνελήφθη, οι δύο κακοποιοί, όμως, δεν έχουν την ίδια φωτογένεια με τον ηθικό αυτουργό, ο οποίος σε μία από τις πολλές διενέξεις που είχε με τον Φιλίν, είχε απαιτήσει για τον ίδιο τον πρωταγωνιστικό ρόλο του Σολόρ στην «Μπαγιαντέρα» και για την εκλεκτή της καρδιάς του, Αντζελίνα Βοροντσόβα, τους ρόλους της Οντέτ και Οντίλ στη «Λίμνη των κύκνων».
 
«ΑΝ ΜΕ ΒΡΟΥΝ ΜΑΧΑΙΡΩΜΕΝΟ, ΘΑ ΚΑΤΑΛΑΒΕΤΕ»
 
Ο Ρενάτο Τζανέλα γελάει και μου λέει: «Είναι τρομερό! Αυτό το έργο πάντα ξυπνούσε τα πιο άγρια πάθη στον χορό. Είναι το στέμμα της κάθε μπαλαρίνας, όλες εκεί θέλουν να πρωταγωνιστήσουν. Ο αρρωστημένος ανταγωνισμός δεν αρχίζει από τους χορευτές, αλλά από τους δασκάλους – που έχουν υπάρξει χορευτές. Τη στιγμή που θα πεις με στόμφο σε κάποια ότι δεν είναι αρκετά καλή για τη “Λίμνη των κύκνων”, ένα τέρας γεννιέται. Αλλά και το καημένο κορίτσι που θα πάρει τον ρόλο μπορεί να δεχτεί τέτοια πλύση εγκεφάλου από τους δασκάλους και τέτοια έχθρα από τις υπόλοιπες, που δεν αποκλείεται να χάσει τον έλεγχο». Συμφωνεί, λοιπόν, ότι ο «Μαύρος κύκνος», η βραβευμένη με Οσκαρ ταινία του Αρονόφσκι, μπορεί για τους κοινούς θνητούς να είναι καθαρή μυθοπλασία, για τον κόσμο του μπαλέτου, όμως, είναι καθημερινότητα. Στις 5, 6 και 7 Απριλίου θα φιλοξενηθεί στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών η περσινή παραγωγή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής «Ρωμαίος και Ιουλιέτα» σε δική του χορογραφία: «Του χρόνου σκέφτομαι να ανεβάσω τη “Λίμνη των κύκνων”. Κρατήστε αυτή τη συνέντευξη, ίσως είναι συλλεκτική. Αν με βρουν μαχαιρωμένο στην πλάτη, θα καταλάβετε!».
 
ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΩΝ ΜΠΑΛΣΟΙ
 
Στην ξακουστή Ακαδημία των Μπαλσόι το ΒΗmagazino εντόπισε δύο έλληνες σπουδαστές, που αυτή την περίοδο βρίσκονται εσώκλειστοι και την ώρα που δεν επιδίδονται στα καθημερινά εξαντλητικά μαθήματά τους προσπαθούν να καταλάβουν τι ακριβώς συνέβη στον καλλιτεχνικό διευθυντή. Ο 18χρονος Αλέξης Εντμαν, από μητέρα Ελληνίδα και πατέρα Σουηδό, βρίσκεται στον τέταρτο και τελευταίο χρόνο των σπουδών του στη Μόσχα: «Ο Σεργκέι Φιλίν είναι ένας σπουδαίος άνθρωπος. Η ιστορία του είναι τραγική αλλά και αξιοθαύμαστη, αφού δήλωσε ότι σκοπεύει να επιστρέψει και να συνεχίσει το έργο του. Οσο φωτογενές είναι το μπαλέτο, άλλο τόσο σκοτεινό είναι όταν νομίζουμε ότι δεν μας βλέπει κανείς. Πάντα υπήρχαν άσχημα και καλά κρυμμένα μυστικά στον μεγάλο θίασο των Μπαλσόι και τα επιτεύγματα του Φιλίν μάζεψαν μια δαιμονισμένη ζήλια γύρω από το πρόσωπό του. Το μπαλέτο είναι ένας μεγαλοπρεπής χώρος της θλίψης αλλά και της χαράς ταυτόχρονα. Και σίγουρα όλη αυτή η βαρβαρότητα καθρεφτίζει και το σκοτεινό πρόσωπο της Ρωσίας του Πούτιν
– ελπίζω να μη βρεθώ σε κάνα γκουλάγκ για αυτό που μόλις είπα…».
 
Η 19χρονη Ιωάννα Χρυσομάλλη είναι μικρή και θαυματουργή: στα 15 της μπήκε στην εθνική ομάδα ανσάμπλ της ρυθμικής γυμναστικής, έμεινε για έναν χρόνο και στη συνέχεια πήγε δύο χρόνια στη Νέα Υόρκη όπου τελείωσε και το λύκειο. Εχοντας περάσει από την Ballet Academy East και από σεμινάρια στο American Ballet Theatre, αποφάσισε ότι είναι φτιαγμένη για τη ρωσική σχολή. Εστειλε DVD εν είδει οντισιόν, έγινε δεκτή και τώρα είναι υπερήφανη μαθήτρια των Μπαλσόι.
 
Ο ενθουσιασμός της, πάντως, δεν την εμποδίζει να δει και τα κακώς κείμενα, όπως λέει στο ΒΗmagazino: «Στις μεγάλες ακαδημίες όλοι κοιτάνε να βγάλουν το μάτι του άλλου. Ο κόσμος τα βλέπει όλα ιδανικά στη σκηνή, αλλά στην πραγματικότητα οι καλλιτέχνες φτύνουν αίμα, όχι μόνο λόγω των άπειρων ωρών εξάσκησης, αλλά και του σκληρού ανταγωνισμού και της έντασης που υπάρχει μεταξύ τους». Εχει νιώσει να τη στραβοκοιτάζουν αρκετές συμμαθήτριές της, αλλά σε λογικό πλαίσιο και προσπαθεί να μη δίνει σημασία. Οσο για την εμμονή των Μπαλσόι με τα κιλά: «Το βάρος και ο σωματότυπος είναι το νούμερο ένα για μια χορεύτρια. Βέβαια, εδώ στη Ρωσία μάς θέλουν υπερβολικά αδύνατες. Υστερα από τόσες ώρες εξάσκησης, πρέπει να φας ελάχιστα, κάτι που σου προκαλεί και σωματική, αλλά και ψυχική εξάντληση. Προσπαθώ να μη μου γίνει εμμονή το θέμα των κιλών. Απλά προσέχω».
 
«ΤΑ ΜΠΑΛΣΟΙ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑ ΜΕΓΑΛΟ ΜΠΟΥΡΔΕΛΟ»
Με αφορμή την επίθεση κατά του Φιλίν, μία πρώην χορεύτρια των Μπαλσόι, η Αναστάζια Βολότσκοβα, που το 2003 απολύθηκε με την αιτιολογία ότι είχε παραπανίσια κιλά για χορεύτρια του θιάσου, δεν έχασε ευκαιρία να επιτεθεί στο αλλοτινό καλλιτεχνικό σπίτι της. Η καυτή δήλωσή της ότι τα Μπαλσόι «είναι ένα μεγάλο μπουρδέλο» και η αναφορά σε ιστορίες που ήθελαν τους υψηλά ιστάμενους να παροτρύνουν τις μπαλαρίνες να κοιμηθούν με μέλη του διοικητικού συμβουλίου και άλλους επίδοξους χρηματοδότες προκειμένου να μη μείνουν για πάντα αναπληρωματικές, έριξε κι άλλο λάδι στη φωτιά.
 
Η Ιωάννα δεν πέφτει από τα σύννεφα στο άκουσμα όσων αποκάλυψε η Βολότσκοβα: «Τέτοια σκάνδαλα και εκβιασμοί σεξουαλικής φύσης συμβαίνουν σε όλους τους χώρους, με τη διαφορά ότι στον χώρο της τέχνης συμβαίνουν σε μεγαλύτερο βαθμό. Είναι, όμως, στο χέρι του καθενός να τα κοντρολάρει και να τα αποφύγει». Οσο για τον πόνο και την κατάρα του μαύρου κύκνου: «Μια μέρα είπα στη δασκάλα μου “με πονάει λίγο το πόδι μου” και εκείνη μου απάντησε “πάντα θα σε πονάει κάτι”. Και εκτός από το σώμα, πολλές φορές πονάει και η ψυχή σου. Στην ταινία, η Νίνα βλέπει παντού εχθρούς, ενώ στην πραγματικότητα όλα είναι στο μυαλό της. Σίγουρα ο ανταγωνισμός είναι τεράστιος, αλλά όχι να φτάσεις στο σημείο να σκοτώσεις και τον άλλο…». Η τελευταία φράση που μου έστειλε μέσω mail καταλήγει σε ένα xaxa γραμμένο με greeklish.
 
«ΣΤΑ ΜΠΑΛΣΟΙ ΙΣΧΥΟΥΝ ΔΑΡΒΙΝΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ»
 
Αυτό που συνέβη στα Μπαλσόι, όμως, μάλλον δεν θα μπορούσε να συμβεί πουθενά αλλού. Τα τελευταία γεγονότα απέδειξαν ότι το ιστορικό θέατρο, από τον 19ο αιώνα ως σήμερα, αντικατοπτρίζει την κοινωνία στην οποία ανήκει: την αυτοκρατορική Ρωσία, τη Σοβιετική Ρωσία και τώρα τη Ρωσία του Πούτιν. Ο Στάλιν δεν έχανε καμία πρεμιέρα και έμπαινε πάντα στο θέατρο από μυστική είσοδο. Ο Χρουστσόφ δεν χόρταινε να βλέπει τη Μάγια Πλισέτσκαγια να χορεύει τη «Λίμνη των κύκνων». Είχε φτάσει στο σημείο να πει μάλιστα ότι στον ύπνο του έβλεπε λευκές τουτού και τανκς. Ο Πούτιν, όμως, δεν είναι θιασώτης του μπαλέτου. Το Θέατρο του Μπαλσόι δεν είναι το στέκι του. Προτιμάει τα σπορ. Ισως γι’ αυτό, όταν έφτασε πριν από δύο χρόνια στο Κρεμλίνο αίτηση από μέλη και παράγοντες του Μπαλέτου να στεφθεί καλλιτεχνικός διευθυντής ο Νικολάι Τσισκαρίτζε, δεν μπήκε καν στον κόπο να απαντήσει.
 
Αυτό όμως δεν πτόησε τον 39χρονο Τσισκαρίτζε, ορκισμένο εχθρό του Φιλίν, να συνεχίσει τις μηχανορραφίες του, όταν ακόμη ο δεύτερος ήταν στο κρεβάτι του πόνου και έκανε τη μία εγχείρηση μετά την άλλη για να αποκαταστήσει την εμφάνιση και την όρασή του – και τα δύο εξίσου σημαντικά όταν δουλεύεις σε αυτόν τον χώρο. Ακόμη και όταν συνελήφθη ο Ντμιτριτσένκο, πολλοί συνέχισαν να πιστεύουν ότι αν δεν ήταν ο Τσισκαρίτζε που δηλητηρίασε τόσα μυαλά νέων χορευτών που είναι μαθητές του στα Μπαλσόι, τίποτε από όλα αυτά δεν θα είχε συμβεί. Ο ίδιος ο δελφίνος έκανε βιτριολικές δηλώσεις λίγο μετά τη βιτριολική επίθεση: «Στα Μπαλσόι ισχύουν δαρβινικοί κανόνες. Φάε τους άλλους προτού σε φάνε αυτοί». Στον ίδιο αποδίδεται και η πλύση εγκεφάλου στη νεαρή Βοροντσόβα, σύντροφο του Ντμιτριτσένκο. Η όμορφη χορεύτρια ήταν ανακάλυψη του Φιλίν, προτού εκείνος αναλάβει τα Μπαλσόι. Με τα μυαλά της φουσκωμένα, απαίτησε να πρωταγωνιστήσει στη «Λίμνη των κύκνων». Ο Φιλίν, που ήξερε πολύ καλά ποιοι είναι με το μέρος του και ποιοι όχι, της είπε ότι θα της έδινε τον ρόλο αν αντί για τον δαιμόνιο Τσισκαρίτζε δεχόταν να της διδάξει τον ρόλο γυναίκα δασκάλα. Πολλά ονόματα, πολλές φιλοδοξίες, παρασκήνιο πιο μπερδεμένο και από την ίδια την πλοκή των κλασικών έργων. Σαν σαπουνόπερα με στοιχεία αστυνομικού θρίλερ. Η τέχνη θέλει θυσίες.
`Η μήπως ανθρωποθυσίες;
 
«ΜΟΝΟ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΕ ΝΑ ΣΥΜΒΕΙ»
 
Επιστρέφοντας στην ελληνική πραγματικότητα, ο Ρενάτο Τζανέλα, γεννημένος στην Ιταλία και, μεταξύ πολλών άλλων, στο τιμόνι του Μπαλέτου της Κρατικής Οπερας της Βιέννης από το 1995 ως το 2000, είναι κατηγορηματικός: «Μόνο στη Ρωσία θα μπορούσε να συμβεί κάτι τόσο ακραίο στον χώρο του μπαλέτου. Τα διά βίου συμβόλαια εκεί προκαλούν απίστευτο ιδρυματισμό. Οι άνθρωποι του χορού τρέφονται από τις μηχανορραφίες ώσπου να βγουν στη σύνταξη. Στην Ελλάδα, αντίθετα, οι χορευτές δεν ξέρουν καν αν θα βγουν στη σύνταξη, το άδικο σύστημα συνταξιοδότησης είναι από τα μεγαλύτερα βάσανά τους. Εδώ τα εγκλήματα είναι πιο πιθανό να γίνουν για οικονομικούς και όχι για καλλιτεχνικούς λόγους. Πάντως προτιμώ χίλιες φορές να δουλεύω στη χώρα σας. Δεν θα έκανα ποτέ αίτηση στη Ρωσία. Στην Ελλάδα έχω πολύ μεγαλύτερη ελευθερία έκφρασης από όση θα είχα ποτέ στα Μπαλσόι».
 
ΞΥΡΑΦΑΚΙΑ ΣΤΙΣ ΠΟΥΕΝΤ
 
Οι πουέντ, τα παπούτσια του μπαλέτου που σε βοηθούν ή σε αναγκάζουν να χορεύεις και να προσγειώνεσαι με όλο σου το βάρος στις μύτες των ποδιών σου, προκαλούν πόνους ασύλληπτους. Ο Ρενάτο Τζανέλα θυμάται έναν αστικό μύθο που συνόδευε τα πρώτα του βήματα στον χορό: «Υποτίθεται ότι υπήρχε κάποιος στη Σκάλα του Μιλάνου που έβαζε ξυραφάκια μέσα στις πουέντ. Υστερα από αυτό που συνέβη στον Φιλίν όλοι αυτοί οι μύθοι μοιάζουν πιο πραγματικοί από ποτέ. Από μια άποψη, χαίρομαι για τη δημοσιότητα που πήρε όλη αυτή η ιστορία, ώστε να αρχίσει μια συζήτηση. Θέλω να πιστεύω ότι δεν θα ξανασυμβεί ποτέ κάτι τόσο φρικτό. Η Ρωσία έρχεται πρώτη φορά αντιμέτωπη με τους δαίμονές της και η εξυγίανση είναι μονόδρομος. Ολα αυτά συμβαίνουν εξαιτίας της ατελείωτης πάλης μεταξύ της παλιάς και της νέας γενιάς των Μπαλσόι. Επειδή όμως διαφωνούν ιδεολογικά, αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να σκοτωθούν μεταξύ τους».
 
Κορυφαίες μπαλαρίνες που δούλευαν ήδη ή επρόκειτο να δουλέψουν στα Μπαλσόι ακυρώνουν τη συνεργασία τους από φόβο μήπως γίνουν τα επόμενα θύματα. Πρώην διευθυντές και λοιποί παράγοντες του ιστορικού θεάτρου εκδηλώνονται μέσω Facebook κάνοντας λόγο για «χρόνια τοξική ατμόσφαιρα και ψυχασθένεια». Η μετά βιτριόλι εποχή βρίσκει στα συντρίμμια της ένα κατεστραμμένο brand name, τα Μπαλσόι θυμίζουν φαγητό που δηλητηρίασε τους άλλοτε φανατικούς καταναλωτές του. Ενώ στη Ρωσία θα περίμενε κανείς να γίνει ένα μακελειό με αφορμή το πετρέλαιο, τελικά έγινε για τον χορό. Πόσοι μαύροι κύκνοι χωράνε στην ίδια λίμνη;