Με αυτό το θέμα και στα Αγγλικά ως «Cave dwellers or Labyrinth diggers?», ο Διδάκτωρ της Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου La Trobe, Γιώργος Βασιλακόπουλος, στο πλαίσιο των Σεμιναρίων Ιστορίας και Πολιτισμού της Ελληνικής Κοινότητας Μελβούρνης, έδωσε μία επιστημονικά μεστή Διάλεξη -την περασμένη Πέμπτη 23 Μαϊου 2013- στο περίφημο Kelvin Club της πόλης μας. Το θέμα κινήθηκε στις ιδέες του αρχαίου μας φιλοσόφου Πλάτωνα (428 – 347 π. Χ.) και του σύγχρονού μας στοχαστή και φιλοσόφου Κορνήλιου Καστοριάδη (1922 – 1997 μ.Χ.) πάνω στη Δικαιοσύνη, τη Δημοκρατία και τη Θρησκεία.
Ο εύγλωττος ομιλητής καθήλωσε το πολυάριθμο και ενθουσιασμένο του ακροατήριο από την πρώτη στιγμή και είπε –πολύ περιληπτικά– περίπου τα εξής, όσα θα μπορούσε να συγκρατήσει ο κάθε ακροατής. Η περίληψη μιας φιλοσοφικής διάλεξης σχεδόν δύο ωρών, σε ένα άρθρο 700 λέξεων είναι ένας “ηρωικός” άθλος, αλλά για το κοινό που δεν παραβρέθηκε εκεί, είναι καλύτερο από το να μην έχει ακούσει τίποτε. Με αυτό το σκεπτικό, ιδού το σημερινό μου Σκεπτόγραμμα.
Η ΔΙΑΛΕΞΗ
Ο ομιλητής άρχισε τη διάλεξή του εξηγώντας τη φιλοσοφική σημασία του Εγώ και του Εμείς. Το εμείς επεκτείνεται από το εγώ και είναι η γλώσσα που εκφράζει αυτή την έκταση. Το να είμαστε μαζί (εμείς) οριοθετεί, ορίζει και καθορίζει την ανθρώπινη φυλή. Με το να είμαστε μαζί, αυτό ακριβώς γίνεται ένας μεσίτης μιας ιδιαίτερης αγάπης, μια διάσταση ερωτικής αγάπης. Είμαστε μαζί χάριν αυτής της αγάπης, γιατί ό,τι δεν αγαπούμε, για τον άνθρωπο αυτό δεν υπάρχει. Ο άνθρωπος πρέπει να νιώσει ότι είναι κάτι το ξεχωριστό και ανθρώπινο για να συλλάβει το είναι του. Είμαστε πεταμένοι μέσα σε αυτόν τον κόσμο και εμείς οι άνθρωποι πρέπει να τον προσδιορίσουμε, να βρούμε μόνοι μας τη σημασία του και το σκοπό για τον οποίο υπάρχει. Πρέπει νοητικά μόνοι μας να του δώσουμε έναν ιδιαίτερο σκοπό για την ύπαρξή του. Πρέπει να δημιουργήσουμε μία συλλογική αίσθηση του τι σημαίνει για μας και ποιο είναι το νόημα και ο σκοπός του.
Ο κόσμος γύρω μας είναι χωρίς σημασία, δεν έχει ούτε και κανένα σκοπό. Εμείς όμως οι άνθρωποι πρέπει να του δημιουργήσουμε τη σημασία του. Θέλουμε να πάμε κάπου, αλλά δεν γνωρίζουμε πού να πάμε και τι να κάνουμε. Μπροστά μας απλώνεται μία άβυσσος κι τότε μάς κυριεύει το παντοδύναμο αίσθημα του φόβου. Ο κόσμος μας δεν έχει ούτε μορφή, ούτε σχήμα και η φωνή μας ακούγεται στο βάθος της αβύσσου. Πρέπει τότε να τον προσδιορίσουμε με ανθρώπινα μέσα. Έτσι αυτή η κατάσταση, αυτό το πράγμα γίνεται για μας η πραγματικότητα. Αυτό όμως είναι μία ανθρώπινη δημιουργία. Κατανοούμε έτσι ότι γινόμαστε αυτόνομοι δημιουργοί. Εάν κάποιος άλλος όμως μάς προσδιορίσει το είναι μας και το σκοπό μας –για δικό μας λογαριασμό – τότε είμαστε ετερώνυμοι, άλλοι μάς προσδιορίζουν την πραγματικότητα. Τέλος, μπροστά στο ανεξήγητο και φοβερό σύμπαν, η φαντασία μας δημιουργεί τέτοιους μεσάζοντες και έτσι δημιουργήθηκαν οι θεοί και οι θρησκείες. Ο άφοβος δημιουργός όμως, δεν χρειάζεται τέτοιους «μεγάλους αδερφούς».
ΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΚΑΙ Ο ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΣ
Ο Πλάτωνας είναι ο δημιουργός της γνωστής αλληγορίας του Σπηλαίου. Οι άνθρωποι είναι αλυσοδεμένοι σε ένα σπήλαιο και ζουν όλη τους την ζωή χωρίς να βγαίνουν έξω από αυτό και το μόνο που βλέπουν είναι διάφορες σκιές στους τοίχους μπροστά τους. Οι άνθρωποι αυτοί πιστεύουν πως οι σκιές αυτές είναι η μοναδική αλήθεια. Εάν κάποιος βγει από εδώ, τότε ο ήλιος –που συμβολίζει την ιδέα του Αγαθού– θα τον θαμπώσει, αλλά σιγά-σιγά θα τον συνηθίσει. Έτσι αναγνωρίζει την κυριαρχία του στον κόσμο των αισθητών πραγμάτων. Από οίκτο εάν θελήσει και ξαναμπεί στο σπήλαιο για να ελευθερώσει τους συντρόφους του, μπορεί αυτοί να τον εξοντώσουν γιατί έχουν συνηθίσει τη δική τους «αλήθεια». Ο απελευθερωμένος δεσμώτης –κατά τον Πλάτωνα– είναι ο φιλόσοφος που έχει την υποχρέωση να κατεβεί στο σπήλαιο και να προσπαθήσει να αναμορφώσει τους δεσμώτες.
Ο Λαβύρινθος για τον Καστοριάδη είναι μία μεταφορά. Στην Ελληνική Μυθολογία ο λαβύρινθος ήταν η κατοικία του Μινώταυρου στην Κρήτη, την οποία κατασκεύασε ο Δαίδαλος. Αυτή αποτελούνταν από πολλούς αδιέξοδους διαδρόμους. Ο μόνος που βγήκε από το λαβύρινθο ήταν ο Θησέας με τη βοήθεια της Αριάδνης.
Για τον Καστοριάδη ο κόσμος μας είναι ένας Λαβύρινθος. Όλοι μας είμαστε κλεισμένοι μέσα σε αυτόν και ό,τι κάνουμε στη ζωή μας, ό,τι δημιουργούμε, είναι εκεί μέσα. Είμαστε οι εργάτες, οι εκσκαφείς (diggers) και δημιουργούμε ό,τι μπορούμε μέσα εδώ με δίκαιους νόμους και θεσμούς και αδυνατούμε να βγούμε από αυτόν. ΄Αρα ό,τι κατορθώνουμε στη ζωή μας προέρχεται από εμάς τους ίδιους και ό,τι κατορθώνουμε είναι δικό μας δημιούργημα και μέσα στο Λαβύρινθο πρέπει μόνοι μας να βρούμε τρόπους να κυβερνηθούμε και να ζήσουμε ειρηνικά. Το φως πρέπει να προέλθει από εμάς, δηλαδή πρέπει να γίνουμε αυτόφωτοι, γιατί κανείς δεν μπορεί να μάς φωτίσει από έξω. Ανήκουμε όλοι εδώ και κατανοούμε αυτή την ύπαρξή μας με τα δικά μας μέτρα, αναζητώντας μία ανθρώπινη λύση και αποτέλεσμα. Αυτή τη λάμψη έδωσε στον κλειστό μας κόσμο η Αθηναϊκή Δημοκρατία η οποία μπορεί να μάς δώσει μία νέα έμπνευση διακυβέρνησης ενός συνόλου ανθρώπων που κατανοούν τους ανθρώπινους περιορισμούς και δημιουργούν μια σύγχρονη αυτόνομη δημοκρατία.
Τέλος η βασική κατηγορία του Καστοριάδη κατά του Πλάτωνα είναι ότι συγκάλυψε την ικανότητα των πολλών να αυτοκυβερνηθούν και παρουσίασε τη δημοκρατία ως το πολίτευμα του αμόρφωτου όχλου στον οποίο κυριαρχούν η άγνοια, και τα εγωιστικά συμφέροντα και όχι η επιστήμη και η αρετή.
Το θέμα όμως είναι ανοιχτό ως μία μεταφορά, να το συζητήσουν φιλοσοφικά και να πράξουν αναλόγως και όλες οι γενεές του μέλλοντος, όπου και να βρίσκονται, κλεισμένοι μέσα στο Σπήλαιο ή μέσα στο Λαβύρινθο. Πάντα θα γίνεται λόγος για την ιδανική Πολιτεία του Πλάτωνα με ανώτερο άρχοντα το φιλόσοφο/βασιλιά και την αυτόφωτη και αυτόνομη δημοκρατία του Καστοριάδη.
