Συνεχίζοντας το θέμα που άνοιξα στην προηγούμενη αναφορά μου με το βιβλίο του Κώστα Παπαϊωάννου «Η γέννηση του ολοκληρωτισμού», παρουσιάζω το έξοχο βιβλίο της Χάνα Άρεντ «Το Ολοκληρωτικό Σύστημα». Βιβλίο το οποίο, αν και έχει αρκετά χρόνια που έχει εκδοθεί στην ελληνική γλώσσα, παραμένει, πιστεύω, επίκαιρο αν στη θέση των πάλαι ποτέ ολοκληρωτικών καθεστώτων βάλουμε το σημερινό ολοκληρωτισμό των αγορών, της ομοιομορφίας και του τίποτα- η Χάνα Άρεντ αναλύει τη μορφή εκείνη των καθεστώτων που καταστρέφουν τον κοινωνικό ιστό και μετατρέπουν τον πολίτη σε εξατομικευμένο, αποξενωμένο μαζάνθρωπο.

Στο όνομα μιας άκαμπτης «επιστημονικής» ιδεολογίας και με την προπαγάνδα ως τρομοκρατία, τα ολοκληρωτικά καθεστώτα χρησιμοποιούν στο έπακρο τη ρητορική των μέσων ενημέρωσης και με την αστυνομία στο κέντρο της εξουσίας σκοπεύουν, απροκάλυπτα, στην κυριαρχία στο εσωτερικό αλλά και παγκόσμια. Ο κίνδυνος για την ανθρωπότητα από καθεστώτα αυτού του είδους είναι εφιαλτικός, όχι τόσο γιατί αύριο μπορεί να εμφανισθεί ένας νέος Χίτλερ ή Στάλιν, αλλά γιατί το μικρόβιο του ολοκληρωτισμού δρα ακόμα και μέσα στις «δημοκρατικές» κοινωνίες.

Τα πολιτικά προβλήματα που έθεσε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ώθησαν την Άρεντ να μεταβεί από την «καθαρή» φιλοσοφία στον πολιτικό στοχασμό, στην κατανόηση της «ζώσας ιστορίας». Και ιδίως του φριχτού γεγονότος που σφράγισε τον 20ό αιώνα, του Ολοκαυτώματος. Η Άρεντ ορίζει τον ολοκληρωτισμό ως τη ριζική καταστολή της πολιτικής (της δυνατότητας των πολιτών να παρεμβαίνουν ελεύθερα στις δημόσιες υποθέσεις) και την απόλυτη περιφρόνηση από μέρους της κρατικής εξουσίας των ατομικών δικαιωμάτων. Τα εγκλήματα του ολοκληρωτισμού είναι τρομερά αλλά οι εγκληματίες κοινότοποι, ασήμαντα ανθρωπάκια ανίκανα να σκεφτούν, καθώς η σκέψη συνεπάγεται να διαθέτεις φαντασία, να μπορείς να έρχεσαι στη θέση του άλλου. Η κριτική σκέψη προϋποθέτει και ηθική υπευθυνότητα, που οδηγεί στην αντίσταση στη βαρβαρότητα.

Κανένας δεν μπορεί να είναι ευτυχής δίχως να συμμετέχει στη δημόσια ευτυχία, κανένας δεν μπορεί να είναι ελεύθερος δίχως εμπειρία της δημόσιας ελευθερίας, και κανένας, τέλος, δεν μπορεί να είναι ευτυχισμένος ή ελεύθερος δίχως να συμμετέχει στην πολιτική “εξουσία” λέει η Άρεντ. Κατ’ αυτήν, η «πόλις» -όπως την αναφέρει στα ελληνικά στα κείμενά της- η αρχαιοελληνική Δημοκρατία όπου οι πολίτες συμμετείχαν άμεσα και ενεργά στη δημόσια σφαίρα, είναι ένα βιωμένο υπόδειγμα που προβάλλει το εφικτό της πολιτικής ελευθερίας. Το είδε να πραγματώνεται και σε άλλες, πολύ πιο πρόσφατες ιστορικές στιγμές, στα συμβούλια που λειτούργησαν αυθόρμητα στη διάρκεια επαναστάσεων – στην Αμερική και στη Γαλλία, στη Ρωσία, στην Ουγγαρία το 1956. Σπέρματα μιας αμεσοδημοκρατικής, οριζόντιας πολιτικής οργάνωσης που θα μπορούσε να εδραιωθεί σε ομοσπονδιακό σύστημα, όπου η εξουσία να οδεύει από τα κάτω προς τα πάνω. Και όπως έγραψε στο δοκίμιό της «Για την επανάσταση», αυτός είναι ο «χαμένος θησαυρός» των επαναστάσεων, που στην εξέλιξή τους, όσες νίκησαν, οδήγησαν σε αυταρχικά καθεστώτα, κομματικές δικτατορίες ή, στην καλύτερη περίπτωση, σε αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες όπου ο πολίτης «αναθέτει» με την ψήφο του την άσκηση της εξουσίας σε επαγγελματίες της πολιτικής.