Πριν από λίγες εβδομάδες περιήλθε στα χέρια μου το βιβλίο του Δημήτρη Παϊβανά με τίτλο: «Βία και αφήγηση – Ιστορία, ιδεολογία και εθνικός πολιτισμός στην πεζογραφία του Θανάση Βαλτινού», Βιβλιοπωλείο της ΕΣΤΙΑΣ, Αθήνα 2012.

Σκέφθηκα να γράψω για το συγκεκριμένο αυτό βιβλίο από τη στήλη αυτή για δύο κύριους λόγους. Πρώτα, γιατί συγγραφέας του είναι ένας πρώην ομογενής, ο οποίος, μετά από διακεκριμένη καριέρα ως πανεπιστημιακός δάσκαλος στην Μελβούρνη, επέστρεψε στην Ελλάδα, όπου συνέχισε το ερευνητικό του έργο γύρω από την νεοελληνική λογοτεχνία, απόρροια του οποίου, εκτός από άλλα του δημοσιεύματα, είναι και το βιβλίο του για πτυχές του πεζογραφικού έργου του Θανάση Βαλτινού, ενός από τους πλέον αναγνωρισμένους μεταπολεμικούς πεζογράφους στην Ελλάδα.

Ο δεύτερος λόγος που με παρακίνησε να κάνω κάποιες αναφορές στο βιβλίο του Δημήτρη Παϊβανά είναι οι πτυχές του πεζογραφικού έργου του Θανάση Βαλτινού στις οποίες επικεντρώνει την προσοχή του ο Δημήτρης: ιστορία, ιδεολογία και εθνικός πολιτισμός, όπως αναδύονται από έξι συγκεκριμένα έργα του Βαλτινού, κατά τα τελευταία 100 περίπου χρόνια στην Ελλάδα.

Επιπρόσθετα, επειδή το έργο του Βαλτινού είναι λογοτεχνικό, και όχι ιστορικό, ο Δ. Παϊβανάς έκρινε, και πολύ σωστά κατά την άποψή μου, πως για την κατανόηση του ιστορικού, ιδεολογικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος, μέσα στο οποίο κινούνται, και από το οποίο επηρεάζονται, τα διάφορα πρόσωπα σε συγκεκριμένα έργα του Βαλτινού, χρειαζόταν συγκεκριμένες αναφορές στις ευρύτερες εξελίξεις κατά την περίοδο εκείνη. Σε αυτήν την πτυχή του βιβλίου του θα στρέψω την προσοχή μου, γιατί κρίνω πως παρέχει ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τους αναγνώστες της στήλης, εκτός από το γεγονός ότι τους δίνεται η ευκαιρία να πάρουν μια γεύση από το ερευνητικό έργο του Δημήτρη Παϊβανά, που πολλοί τον γνωρίσαμε κατά την περίοδο της εδώ διαμονής του.

ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΔΗΜΗΤΡΗ ΠΑΪΒΑΝΑ

Ο Δημήτρης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1961, και το 1978 μετανάστευσε στην Αυστραλία με τους γονείς του Κώστα και Αθηνά.
Ολοκλήρωσε τις δευτεροβάθμιες σπουδές του στο NorthcoteHighSchool, και το 1985 αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο Μελβούρνης με “Honours” στην ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία. Τον επόμενο χρόνο πήρε τη θέση του φροντιστή/βοηθού στο μάθημα των Νεοελληνικών στο ίδιο πανεπιστήμιο. Το 1989 προσλήφθηκε ως υφηγητής στη Μονάδα Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου La Trobe, όπου παρέμεινε μέχρι το 1994. Εκεί εισήγαγε το πρόγραμμα εκμάθησης Ελληνικών ως ξένης γλώσσας, σεμινάρια για το Νεοελληνικό Θέατρο, την μεταπολεμική ελληνική πεζογραφία και τη Θεωρία της Λογοτεχνικής Κριτικής. Τότε άρχισε να αναπτύσσεται και το ενδιαφέρον του για το έργο του Θανάση Βαλτινού.

Το 1994 επέστρεψε στο Πανεπιστήμιο της Μελβούρνης, όπου παρέμεινε μέχρι το 1997, χρονιά που γύρισε στην Αθήνα για μόνιμη διαμονή. Εκεί ολοκλήρωσε το διδακτορικό του με θέμα την πεζογραφία του Θανάση Βαλτινού, εγγεγραμμένος αρχικά στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης αλλά, τελικά, στο Πανεπιστήμιο του Birmingham.
Κλείνω το σύντομο εργο-βιογραφικό σημείωμα για το Δημήτρη αναφέροντας ότι στα μέσα της δεκαετίας του 1980 χρημάτισε Γραμματέας του Ελληνο-Αυστραλιανού Πολιτιστικού Συνδέσμου Μελβούρνης, και συνέβαλε στην έκδοση του λογοτεχνικού περιοδικού Αντίποδες που εκδίδει ο Σύνδεσμος.

Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΜΒΕΛΕΙΑ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΒΑΛΤΙΝΟΥ

Τον Πρόλογο στο βιβλίο του Δρ Δ. Παϊβανάς τον αρχίζει ως ακολούθως:
«Η ανά χείρας μελέτη είναι μια κριτική θεώρηση της πεζογραφίας του Θανάση Βαλτινού (1932 – ). Εστιάζει σε έξι από τα πιο γνωστά πεζογραφήματά του και συνεξετάζει την κριτική τους υποδοχή μεταξύ 1963 και 2011. Αυτή η υποδοχή, όπως και τα έργα του συγγραφέα, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τα ιστορικά της συμφραζόμενα. Εκφράζει ποικίλες κριτικές στάσεις απέναντι στην ελληνική πεζογραφία, αλλά και σημαντικά ιστορικά, κοινωνικά και πολιτισμικά ζητήματα που θίγονται, άμεσα ή έμμεσα, στα κείμενα του συγγραφέα.

Στο σύνολό τους τα τελευταία συνθέτουν μια αναδρομή στις ιστορικές περιπέτειες του ελληνικού έθνους, χονδρικά από τις αρχές του εικοστού αιώνα μέχρι τα πιο πρόσφατα χρόνια. Χρονολογικά, η θεματολογία τους συμπεριλαμβάνει το πρώτο ρεύμα μαζικής μετανάστευσης από την Ελλάδα στο μεταίχμιο του δέκατου ένατου και εικοστού αιώνα, τους βαλκανικούς πολέμους (1912-13) και τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, τη μικρασιατική καταστροφή (1919-22), τη γερμανική κατοχή και τον εμφύλιο (1941-49), το μεταπολεμικό ρεύμα μετανάστευσης, τον ψυχρό πόλεμο (1945-1989), τη δικτατορία των συνταγματαρχών (1967-74) και την περίοδο της μεταπολίτευσης (1974-2004) κατά την οποία δημοσιεύθηκαν τα τέσσερα εξ αυτών».

Από τα παραπάνω διαπιστώνουμε πως μέσα από τον αφηγηματικό λόγο του Βαλτινού αναδύονται τα κυριότερα συμβάντα στην ιστορία του ελληνικού έθνους κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα. Το γεγονός ότι ο Δ. Παϊβανάς δεν προβαίνει στην εξέταση του πεζογραφικού έργου του Βαλτινού απλώς από τη σκοπιά της λογοτεχνικής του πτυχής, αλλά επικεντρώνεται στα ιστορικά, ιδεολογικά και πολιτισμικά του συμφραζόμενα, κρίνω πως το βιβλίο του δεν απευθύνεται μόνο στους φίλους της λογοτεχνίας, και συγκεκριμένα της πεζογραφίας, αλλά και στους αναγνώστες που προτιμούν η πεζογραφία να εδράζεται πάνω σε ιστοριογραφικά στοιχεία, και όχι απλώς μυθοπλαστικά. Στην περίπτωση του Βαλτινού, τα πεζογραφήματα είτε αναφέρονται σε γεγονότα της σύγχρονης ιστορίας μας που συνέβαλαν στη διαμόρφωση της ιστορικής πορείας του έθνους μας (Βαλκανικοί Πόλεμοι, Μικρασιατική Καταστροφή, Γερμανική Κατοχή), είτε ανακαλούν στη μνήμη μας επώδυνες προσωπικές εμπειρίες, ή μαρτυρίες από γνωστά πρόσωπα για τον εμφύλιο πόλεμο, τη μετανάστευση, τη δικτατορία των Συνταγματαρχών, κλπ).

ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ

Δειγματοληπτικά, για τα ιστοριογραφικά στοιχεία στην πεζογραφία του Θανάση Βαλτινού, παραθέτω τα ακόλουθα αποσπάσματα από το τελευταίο Κεφάλαιο του βιβλίου του Δ. Παϊβανά «Πορίσματα»:

{…} Ο προβληματισμός που απορρέει από τα κείμενα του Βαλτινού συναρτάται με γεγονότα προγενέστερων περιόδων.
{…} Η μεταχείριση αυτών των ιστορικών θεμάτων στο έργο του συγγραφέα κυμαίνεται από τη σοβαρή και δραματική μέχρι την ειρωνική και σατιρική. Δείχνει επίσης, με συνέπεια από την «Κάθοδο» μέχρι και το «Ανάπλους» πως η λογοτεχνία δεν μπορεί να είναι ανεξάρτητη από τις ιδεολογίες και άλλες πρακτικές λόγου στην εποχή της ούτε βεβαίως από τις εθνικές της καταβολές. Στο σύνολό τους, τα κείμενα του Βαλτινού αναφέρονται σε πολιτικά δόγματα αλλά δεν «αγορεύουν» βάσει πολιτικής ή άλλης δεοντολογίας. Παραπέμπουν σε ατομικά και συλλογικά οράματα και χρησιμοποιούν ιδεολογίες και πρόσωπα που τις αντιπροσωπεύουν αλλά δεν συνθέτουν από καθέδρας κατηχήσεις. Τα κείμενα επιδεικνύουν ένα είδος αντίστασης στη γενίκευση και κριτικές στάσεις απέναντι στις ολοκληρωτικές ιδεολογίες, πολιτικές ή αισθητικές, κλονίζοντας ριζικά τις σχετικές βεβαιότητες. Επισύρουν την προσοχή στις συνέπειες της βίας που ενέπνευσαν με συνέπεια διάφορες ιδεολογίες σε όλο το φάσμα του εικοστού αιώνα, αλλά και στην διάθεση του ανθρώπου να υπερβεί τις διαφορές του με τους ομοίους του, ώστε να επιτύχει ατομική και συλλογική προκοπή.

{…} Σε όλο το φάσμα της πεζογραφίας του, υποβόσκει η πρόταση ότι οι διαφορές μεταξύ ανθρώπινων συνόλων πρέπει να αποτελέσουν αντικείμενο διαπραγμάτευσης βάσει συνετής κρίσης και λογικής που συνεκτιμά και τις πιθανές συνέπειες της αντιπαράθεσης».
Κατά την άποψή μου, με το βιβλίο του «Βία και αφήγηση – Ιστορία, ιδεολογία και εθνικός πολιτισμός στην πεζογραφία του Θανάση Βαλτινού»,ο Δρ Δημήτρης Παϊβανάς έχει εγκαινιάσει μια ανανεωτική προσέγγιση στην λογοτεχνική κριτική, διευρύνοντας όχι μόνο την ερευνητική της σκοπιά, αλλά και το δυνητικό αναγνωστικό της κοινό.

Το γεγονός ότι το βιβλίο είναι γραμμένο από πρώην ομογενή, με σημαντική προσφορά στην εδώ πνευματική κίνηση πριν από τον επαναπατρισμό του, αποτελεί αδιάψευστη ένδειξη του έργου που επιτελείται στο χώρο των γραμμάτων από ομογενείς του Απόδημου Ελληνισμού.Έργο που περιμένει τη δικαίωσή του με τη δημιουργία Παραρτήματος Βιβλίων των Ελλήνων της Διασποράς στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας, τα οποία δυστυχώς παραμένουν άγνωστα στους συμπατριώτες μας στην Ελλάδα. Μόνο τότε δεν θα ηχούν κενές νοήματος οι διαβεβαιώσεις των πολιτικών που κατά καιρούς μας επισκέπτονται πως «εσείς είσαστε πιο Έλληνες από τους Έλληνες της Ελλάδας…».

Και να σκεφθεί κανείς πως πριν από πάνω από δύο χιλιάδες χρόνια, στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας κατά την ελληνιστική περίοδο είχε συγκεντρωθεί το συγγραφικό έργο όλων των Ελλήνων, άσχετα από την περιοχή στην οποία ζούσαν.