«Ενός ανδρός το αίμα αν ποτίσει το χώμα της Μακεδονίας, θα ξυπνήσουν οι κοιμώμενοι, θα εγκαρδιωθώσιν οι τρομοκρατηθέντες, θα φυτρώσωσιν επί της γης εκδικηταί και σωτήρες» Αυτά πίστευε ο πρωτεργάτης του Μακεδονικού Αγώνα και με το αίμα που πότισε και ανέστησε το δέντρο του αγώνα στην Μακεδονία με την αναβίωση του κλεφταρματολισμού.
Κοντεύουν κιόλας εκατό χρόνια από τον ηρωικό θάνατο του ανθυπολοχαγού Παύλου Μελά, στις 13 Οκτωβρίου 1904 στα Στάτιτσα -σημερινό χωριό Μελάς- της περιοχής Καστοριάς. Τις τελευταίες δεκαετίες η ημερομηνία αυτή έχει καθιερωθεί να τιμάται ως συμβολική ημέρα έναρξης του Μακεδονικού Αγώνα. Ο Νίκος Κωστάρας στο άρθρο του «Παύλος Μελάς Σύμβολο του Μακεδονικού Αγώνα», στη στήλη του «Γεγονότα και Παρεπόμενα», στην εφημερίδα «Εστία», γράφει:
«Τότε από κάθε γωνιά της Ελληνικής γης άρχισαν να καταφθάνουν στη Μακεδονία γενναίοι άνδρες, που έγιναν δεκτοί από τους Μακεδόνες καπεταναίους με ενθουσιασμό. «Ποτέ στην ιστορία του Ελληνισμού τόσοι λίγοι δεν προσέφεραν τόσα πολλά μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα» θα τονίσει ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος για εκείνο τον Μακεδονικό Αγώνα».
Αξιωματικός του Ελληνικού Στρατού, ο Παύλος Μελάς, γόνος γνωστής και μεγάλης οικογένειας των Αθηνών. Γεννήθηκε στις 29 Μαρτίου 1870 στη Μασσαλία. Γιος του Μιχαήλ και της Ελένης. Αποφοίτησε από τη Σχολή των Ευελπίδων το 1891. Από φοιτητής ακόμη αναμείχθηκε στο Εθνικό Κίνημα που σκοπό είχε την απελευθέρωση των σκλαβωμένων αδελφών.
Από το 1894 έγινε βασικό στέλεχος της Εθνικής Εταιρείας και αγωνίστηκε για τη διάδοση των σκοπών της. Πήρε μέρος στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 ως ανθυπολοχαγός , υπό τον συνταγματάρχη Ζορμπά.
Ο Μακεδονικός Αγώνας -που ουσιαστικά είχε αρχίσει το 1899- θα πάρει δραματικό χαρακτήρα το 1903 όταν οι Βούλγαροι Κομιτατζήδες διεκδικούν τη Μακεδονία και στρέφονται κατά των Ελλήνων. Στην Αθήνα κατανοούν πλέον ότι πρέπει να αντιμετωπιστεί ο εμφανής βουλγαρικός κίνδυνος. Ο Παύλος Μελάς πρωτοστατεί στην κίνηση. Η γυναίκα του Ναταλία, το γένος Δραγούμη, είναι Μακεδόνισσα. Ο γυναικάδελφός του Ίων Δραγούμης, είναι κοντά του κάθε λεπτό μια και τους ενώνει η αγάπη τους για την Μακεδονία και την πατρίδα.
Με τις πρώτες ελληνικές αντάρτικες ομάδες στη Μακεδονία, η Ελλάδα κινητοποιήθηκε με την αποστολή εθελοντών, με ψυχή αυτής της κίνησης τον Παύλο Μελά.
Τρεις φορές βρέθηκε ο Παύλος Μελάς στη Μακεδονία. Την πρώτη, με άλλους τρεις αξιωματικούς, τους Αναστάσιο Παπούλα, Αλέξανδρο Κοντούλη και Γεώργιο Κολοκοτρώνη, μπαίνουν για πρώτη φορά στη Μακεδονία, τον Φεβρουάριο του 1904. Εντοπίζονται από τους Τούρκους και αναγκάζονται να επιστρέψουν στην Αθήνα. Για δεύτερη φορά επιστρέφει τον Ιούλιο του ιδίου έτους σαν ζωέμπορος, με το όνομα Πέτρος Δέδες. Την τρίτη και τελευταία, δήθεν κάνοντας χρήση της κανονικής του άδειας, αλλά, στην πραγματικότητα σταλμένος από Μακεδονικό Κομιτάτο της Αθήνας, ξαναβρίσκεται στη Μακεδονία. Εκεί συναντήθηκε με ένοπλο σώμα Ελλήνων Μακεδόνων τα μέλη του οποίου ήταν Κρήτες, Κύπριοι και Μακεδόνες. Το ένοπλο αυτό σώμα, γνωρίζοντας τις ικανότητες του Μελά, τον ανακήρυξε αρχηγό τους, δίνοντάς του το ψευδώνυμο Μίκης Ζέζας. Περνά τα σύνορα από τη μεριά της Κοζάνης με 35 άνδρες τη νύχτα της 27ης προς 28η Αυγούστου 1904. «Από την είσοδό του στη Μακεδονία, στο σύντομο διάστημα που μεσολάβησε ως το θάνατό του, φρόντισε να οργανώσει την τοπική άμυνα και να ενισχύσει το φρόνημα των κατοίκων. Προσπάθησε να εκφοβίσει τους Βουλγάρους και να επαναφέρει στο Πατριαρχείο πληθυσμούς που από φόβο είχαν προσχωρήσει στην Εξαρχία. Ήταν ουσιαστικός αρχηγός όλων των ανταρτικών σωμάτων που δρούσαν στις περιφέρειες Μοναστηρίου και Καστοριάς.»
Ο αγώνας του τερματίστηκε στο χωριό Στάτιτσα. Η συμμορία των Κομιτατζήδων του Μήτρου Βλάχου τον πρόδωσε στις τούρκικες Αρχές και ένα τουρκικό απόσπασμα κύκλωσε το χωριό. Μετά μια σύντομη ανταλλαγή πυρών, κάποια σφαίρα τον βρήκε στη μέση και πέθανε έπειτα από μισή ώρα. Για να μην πέσει η σορός του καπετάν Μίκη Ζέζα στα χέρια των Τούρκων, οι σύντροφοί του, τον πήραν μαζί τους, του έκοψαν το κεφάλι για να μην τον αναγνωρίσουν οι Τούρκοι. Τα οστά του έθαψε ο Μητροπολίτης Καστοριάς Γερμανός Καραβαγγέλης, το 1907 στη Μητρόπολη της Καστοριάς. Εκεί έμειναν έως το 1950, οπότε μεταφέρθηκαν στο διπλανό παρεκκλήσι των Ταξιαρχών.
«Ο Παύλος Μελάς άφησε στα 34 χρόνια του την τελευταία του πνοή και έγινε ήρωας και σύμβολο του Μακεδονικού Αγώνα. Ο θάνατός του συγκλόνισε την Ελλάδα και στάθηκε αφορμή για την ένταση του Μακεδονικού Αγώνα. Μάλιστα, επιγραμματικά ο Ίων Δραγούμης τόνισε: «Ο Μελάς με τη σπίθα που άναψε στον καθένα πολλοί που ήσαν τυφλοί ως τότε, είδαν». Αυτό ισχύει και σήμερα, που πρέπει να γνωρίζουν οι νεώτεροι για να κρατηθεί η συνέχεια της Μακεδονίας και η ιστορική της ταυτότητα»
