ΜΕΡΟΣ Α’
Στα πλαίσια των Δημητρίων 2013 δόθηκε την περασμένη Κυριακή, 24 Νοεμβρίου, μια πολύ σημαντική διάλεξη από το στέλεχος του Αυστραλιανού Ινστιτούτου Μακεδονικών Σπουδών και Επίκουρο καθηγητή της Οικονομετρικής του Πανεπιστημίου Monash, Δρ. Βασίλη Σαραφίδη.  Ο Δρ. Σαραφίδης με τρόπο απλό και συμπυκνωμένο λόγο, παρουσίασε μια απόλυτα πληροφοριακή διάλεξη που συνέδες την Αρχαία ελληνική γραμματεία με τον σύγχρονο κόσμο των οικονομικών Επιστημών. Μέρος της διάλεξης, η οποία καταγοήτευσε το ακροατήριό του και έγινε αντικείμενο ευμενών σχολίων, δημοσιεύεται, εξαιτίας του ενδιαφέροντος που συγκεντρώνει παρακάτω.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η συμβολή των αρχαίων Ελλήνων στην ανάπτυξη ιδεών σε τομείς όπως η φιλοσοφία, τα μαθηματικά, η φυσική, η αστρονομία, η ιατρική, το θέατρο και πολλοί άλλοι, είναι τεράστια και καθολικά αναγνωρισμένη.

Την ίδια στιγμή, έχουν σωθεί αναλογικά πολύ λίγα κείμενα αρχαίων συγγραφέων με αντικείμενο ό,τι αποκαλούμε σήμερα «οικονομικά». Από αυτό ίσως συμπεράνει κάποιος ότι οι αρχαίοι Έλληνες παρουσίασαν έλλειμμα στον συγκεκριμένο τομέα.
Ή μήπως φαίνεται ότι είναι έτσι, χωρίς όμως να είναι και η πραγματικότητα;
Ασφαλώς στην αρχαία Ελλάδα δεν υπήρχαν οργανωμένες αγορές εργασίας και κεφαλαίου. Δεν υπήρχαν χρηματιστήρια, ανταλλακτήρια, αγορές χρηματοπιστωτικών παραγώγων κ.ο.κ. Οι τράπεζες δεν έμοιαζαν σε τίποτα με τις σημερινές – για παράδειγμα, πράξεις πιστοδοσίας, όπως η λήψη ενός δανείου για την ανάληψη επιχειρηματικού ρίσκου, ήταν έννοιες άγνωστες.

Παρ’ όλα αυτά, σκοπός μου είναι να σας δείξω μέσα από αυτό το άρθρο, και ελπίζω να σας πείσω στο τέλος, ότι οι αρχαίοι Έλληνες με πρωτοπόρο τον Αριστοτέλη, τον οποίο μάλιστα η λεγόμενη Αυστριακή Σχολή των Οικονομικών θεωρεί «Πατέρα των Οικονομικών», αποτέλεσαν σπερματοδότες της σύγχρονης οικονομικής επιστήμης.
Η πρωτοπορία και η διορατικότητα της σκέψης των προγόνων μας πάνω σε οικονομικά θέματα που ταλανίζουν τους οικονομολόγους ακόμη και σήμερα είναι πραγματικά εντυπωσιακή. Χωρίς ίχνος υπερβολής, όλες σχεδόν οι οικονομικές θεωρίες που αναπτύχθηκαν από τον17ο αιώνα και μετά για την ερμηνεία του κεφαλαιοκρατικού συστήματος έχουν στηρίξει τα βασικότερα από τα θεμέλια τους στο έργο και την αναλυτική σκέψη του Αριστοτέλη, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Οι κλασικοί Adam Smith και David Ricardo, ο Karl Marx, ακόμα και θεωρητικοί της νεώτερης εποχής, μελέτησαν τα κείμενα του μέγιστου πανεπιστήμονα και επηρεάστηκαν βαθύτατα από αυτά.
Πριν όμως μιλήσω εκτενέστερα για την συνεισφορά του Αριστοτέλη στην διαμόρφωση της σύγχρονης οικονομικής σκέψης, θα ήθελα να εξηγήσω την προέλευση της λέξης «οικονομία» και να θέσω το ιστορικό υπόβαθρο της επιστήμης με μια σύντομη αναφορά σε άλλους μεγάλους Έλληνες οι οποίοι έζησαν πριν τον Σταγειρίτη φιλόσοφο και στοχάστηκαν με την σειρά τους οικονομικά θέματα, επηρεάζοντας με αυτό τον τρόπο τον μέγιστο πανεπιστήμονα.

ΟΡΟΛΟΓΙΑ

Η λέξη «οικονομία», από την οποία προέρχεται και η λέξη economics στην Αγγλική γλώσσα, είναι σύνθετη και αποτελείται από τις λέξεις οίκος και νόμος. Η κυριολεκτική σημασία λοιπόν της λέξης είναι η διαχείριση του νοικοκυριού. Ωστόσο, η λέξη «νοικοκυριό» στην αρχαία Ελλάδα χρησιμοποιείται με μια πολύ ευρύτερη έννοια σε σχέση με σήμερα. Συγκεκριμένα, η σφαιρική σημασία που έδιναν οι αρχαίοι Έλληνες στην έννοια της «πόλης-κράτους» σημαίνει ότι η οικονομία, ως τέχνη οικιακής διαχείρισης, συμπεριλαμβάνει επίσης και την εύλογη διαχείριση ολόκληρου του κράτους. Αυτό γίνεται εύκολα αντιληπτό στον «Οικονομικό», την πραγματεία του Αθηναίου Ιστορικού Ξενοφώντα στον οποίο αποδίδεται και η πρώτη καταγραφή της λέξης οικονομία.

Ο Αριστοτέλης στα διδάγματα του μας λέει ότι η οικονομία δεν ασχολείται μόνο με τα του οίκου αλλά γενικότερα με την πόλη. Κατά τον Αριστοτέλη μάλιστα, η οικονομία είναι ενσωματωμένη με την πολιτική ή, με άλλα λόγια, η οικονομία και η πολιτική είναι συγκοινωνούντα δοχεία. Είναι αδύνατο δηλαδή να μιλήσει κάποιος για πολιτική αν δεν μιλήσει για οικονομικά θέματα.

Ίσως αυτή είναι και η αιτία που ενώ στην Αγγλική γλώσσα οι λέξεις politics και policy σημαίνουν δυό εντελώς διαφορετικά πράγματα, στην Ελληνική γλώσσα οι έννοιες αυτές περιγράφονται με μία μόνο λέξη,«πολιτική».

ΗΣΙΟΔΟΣ

Ποιός ήταν όμως ο πρώτος οικονομολόγος; Ο Ησίοδος, όπως όλοι γνωρίζουμε, υπήρξε ο δεύτερος σε σπουδαιότητα ποιητής της αρχαιότητας, μετά τον Όμηρο. Πρόκειται για τον αφηγητή της ιστορίας με το Πιθάρι της Πανδώρας, το οποίο λανθασμένα έχει καθιερωθεί να αναφέρεται ως «κουτί της Πανδώρας» στις μέρες μας. Γεννήθηκε στην Άσκρη της Βοιωτίας, όπου κατέφυγε ο πατέρας του από την αιολική Κύμη της Μικράς Ασίας και υπολογίζεται ότι έζησε γύρω στο 700 ή 800 π.Χ.
Πέρα από την συνεισφορά του στην ποίηση, ο Ησίοδος χαρακτηρίζεται συχνά ως ο πρώτοςοικονομολόγος! Ο λόγος θα γίνει προφανής αν λάβουμε υπόψη έναν ορισμό των οικονομικών επιστημών όπως για παράδειγμα αυτόν που δίνεται στο bestseller βιβλίο Economics των Begg, Stanley και Fisher: «οι οικονομικές επιστήμες αφορούν τη μελέτη του πώς μια κοινωνία αποφασίζει τι θα παράγει, πώς θα το παράγει και για ποιόν».

Ένα από τα ποιήματα που συνέθεσε ο Ησίοδος είχε τίτλο «Έργα και Ημέρες». Το πρώτο μισό του ποιήματος είναι αφιερωμένο στο θεμελιώδες οικονομικό πρόβλημα της ανεπάρκειας των πόρων για την ικανοποίηση όλων των ανθρώπινων αναγκών και επιθυμιών.

Εάν ήταν εφικτό να σκάψουμε ένα λάκκο και να βρούμε μέσα ότι αγαθό χρειαζόμαστε, όπως νερό, τρόφιμα, καύσιμα και ότι άλλο μπορούμε να σκεφτούμε, και μάλιστα σε ατελείωτες ποσότητες που θα υπερκάλυπταν τις ανάγκες μας, τότε τα οικονομικά ως επιστήμη δεν θα είχαν γεννηθεί ποτέ. Η ανεπάρκεια των πόρων είναι η ακριβής αιτία στην οποία οφείλεται ολόκληρη η ύπαρξη των οικονομικών.

Για την αντιμετώπιση της ανεπάρκεια πόρων, και ως εκ τούτου της σπανιότητα των αγαθών, ο Ησίοδος αναλύει στο ποίημα του την σημασία που έχει μια αποτελεσματική κατανομή μεταξύ της εργασίας και του κεφαλαίου για την παραγωγή αγαθών. Επιχειρηματολογεί ότι βασικοί λόγοι οικονομικής ανάπτυξης σε μια πολιτεία είναι η κοινωνική καταδίκη της ραθυμίας και η αύξηση των πρότυπων κατανάλωσης.

Ο Ησίοδος αναφέρεται ακόμα και στο πνεύμα του ανταγωνισμού, το οποίο χαρακτηρίζει ως «καλή σύγκρουση» η οποία τείνει να μειώσει τα προβλήματα της έλλειψης.
Βλέπουμε λοιπόν ότι ο Ησίοδος μέσα από ένα ποίημα του εντοπίζει την ακριβή αιτία γέννησης και ύπαρξης των οικονομικών επιστημών, που είναι η ανεπάρκεια των πόρων στην γη και η σπανιότητα των αγαθών. Έτσι, δικαίως χαρακτηρίζεται συχνά ως ο πρώτος οικονομολόγος.

ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ

Ο Δημόκριτος (460 π.Χ.– 370 π.Χ.) ήταν ένας εξέχων φιλόσοφος και λόγιος από τα Άβδηρα, ένας οικισμός στη βόρεια ακτή του Αιγαίου που ιδρύθηκε από Ίωνες Έλληνες από την Τέω της Μικράς Ασίας το 540π.Χ. Πρόκειται για τον ιδρυτή της ιδέας του ατομισμού στην κοσμολογία.

Όσον αφορά τη συνεισφορά του στην οικονομική σκέψη, ο Δημόκριτος ήταν ο πρώτος απ’ όσο γνωρίζουμε που μίλησε για «υποκειμενικές αξίες».
«…για όλους τους ανθρώπους το ίδιο πράγμα είναι το καλό και το αληθινό, αλλά διαφορετικοί άνθρωποι βρίσκουν διαφορετικά πράγματα ευχάριστα».
Η αρετή της τιμιότητας π.χ. είναι καλή και αληθινή και όλους μας, αλλά ένας άνθρωπος μπορεί να αρέσκεται να πίνει μπύρα ενώ ένας άλλος κρασί.
Βλέπουμε λοιπόν ότι η αποτίμηση ενός αγαθού είναι υποκειμενική για τον Δημόκριτο. Αυτή η κεντρική ιδέα ήταν καθοριστική στην Αριστοτελική οικονομική σκέψη.
Επίσης στον Δημόκριτο αποδίδεται για πρώτη φορά η έννοια της «προεξόφλησης», που αναφέρεται στην σχετική αποτίμηση που τοποθετούμε σε ένα αγαθό σε μια συγκεκριμένη ημερομηνία σε σύγκριση με την αποτίμηση του ίδιου αγαθού σε μια μεταγενέστερη ημερομηνία. Μας λέει ο Δημόκριτος ότι (ελεύθερη μετάφραση)
«…ένας νέος δεν είναι σίγουρος αν θα φτάσει ποτέ στα γηρατειά. Ως εκ τούτου, το χειροπιαστό ίσως και εφήμερο αγαθό είναι ανώτερο από εκείνο που είθε να έρθει στο μέλλον».
Ο Δημόκριτος υπεραμύνθηκε επίσης τον θεσμό της ιδιωτικής ιδιοκτησίας έναντι αυτού της κοινοκτημοσύνης.

ΞΕΝΟΦΩΝ

Ο Ξενοφώντας (περίπου 427 π.Χ.– 355 π.Χ.) ήταν ιστορικός, συγγραφέας και σωκρατικός φιλόσοφος από την Αθήνα. Μετά το 410 π.Χ. γνωρίστηκε με τον Σωκράτη και μπήκε στον κύκλο των μαθητών του.

Στην πραγματεία «Οικονομικός» ο Ξενοφώντας προσδιορίζει σωστά τα οφέλη του καταμερισμού της εργασίας. Συγκεκριμένα μας λέει ότι (ελεύθερη μετάφραση) «…στις μικρές πόλεις ο ίδιος εργάτης κάνει καθίσματα και πόρτες και άροτρα και τραπέζια, και συχνά οι ίδιοι τεχνίτες χτίζουν και σπίτια…ενώ στις μεγάλες πόλεις πολλοί άνθρωποι απασχολούνται αποκλειστικά σε ένα τομέα: βρίσκουμε ανθρώπους που ασχολούνται μόνο με ανδρικά υποδήματα, και άλλους μόνο με γυναικεία, κάποιοι απασχολούνται με το σχέδιο ενδυμάτων και άλλοι με την ραφή τους».

Με άλλα λόγια, ο Ξενοφώντας προέβλεψε τον Adam Smith συνειδητοποιώντας ότι η έκταση του καταμερισμού της εργασίας καθορίζεται από το μέγεθος της αγοράς για τα προϊόντα. Μάλιστα, ορισμένοι μελετητές έχουν επισημάνει ότι οι πρώτες σημειώσεις του Adam Smith όσον αφορά αυτήν την έννοια μπορούν να εκληφθούν ως μια παράφραση της συζήτησης του Ξενοφώντα για το ρόλο ενός ξυλουργού, ο οποίος στις μικρές πόλεις κάνει τα πάντα και στις μεγάλες είναι απλώς ένας ειδικός.
Στη σύντομη πραγματεία «Τρόποι και Μέσα» ο Ξενοφώντας υποστηρίζει νόμους που προωθούν τη δραστηριοποίηση ξένων εμπόρων στην Αθήνα και υπό αυτή την έννοια τάσσεται κατά μιας οικονομικής πολιτικής επιβολής δασμών.
Επιπλέον, ο Ξενοφώντας εξήγησε την επίδραση της προσφοράς και της ζήτησης σχετικά με την αξία ενός αγαθού και ορθώς παρατήρησε ότι η αύξηση της προσφοράς ενός αγαθού προκαλεί πτώση των τιμών.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ο Αριστοτέλης (384– 322 π.Χ.) είναι ο πατέρας της λογικής και ο σημαντικότερος από τους διαλεκτικούς της αρχαιότητας. Μαζί με το δάσκαλο του Πλάτωνα αποτελεί την σημαντικότερη μορφή της φιλοσοφικής σκέψης του αρχαίου κόσμου.
Ο Αριστοτέλης διέκρινε μεταξύ πρακτικών και θεωρητικών επιστημών. Κατά τον Αριστοτέλη οι πρακτικές επιστήμες ασχολούνται με τη σπουδή σχέσεων ή φαινομένων που δεν είναι σταθερά, τακτικά ή αμετάβλητα. Εν αντιθέσει, οι θεωρητικές επιστήμες έχουν ως αντικείμενο φαινόμενα καθολικά που συνάγονται από αυτονόητες αρχές με τη μέθοδο της επαγωγής. Ο Αριστοτέλης κατατάσσει την οικονομία ως μια πρακτική επιστήμη. Τα μαθηματικά και η φυσική είναι θεωρητικές επιστήμες για τον Αριστοτέλη.

Η οικονομική σκέψη του Αριστοτέλη αναπτύσσεται κατά κύριο λόγο στα Ηθικά Νικομάχεια, συγκεκριμένα στα κεφάλαια 5/6 του 5ου βιβλίου, καθώς και στα Πολιτικά του. Η μελέτη του εμπίπτει στον τομέα της Ηθικής και της Πολιτειολογίας και αγγίζει σε μεγάλο βαθμό πολλούς τομείς της οικονομικής ανάλυσης όπως π.χ. την θεωρία της αξίας, και την θεωρία περί χρήματος, όπως αυτές διαμορφώθηκαν πολλούς αιώνες αργότερα. Γι’ αυτό το λόγο η Αριστοτελική σκέψη χαρακτηρίζεται από πολλούς ως πρόδρομη Οικονομική θεωρία.

Για πρακτικούς λόγους και εξαιτίας της περιορισμένης έκτασης που μπορεί να έχει ένα τέτοιο άρθρο, θα επικεντρωθώ στη συνέχεια στην επιρροή που άσκησε η Αριστοτελική σκέψη στη διαμόρφωση της αρχής της οριακής χρησιμότητας, η οποία αποτελεί ένα από τα βασικά θεμέλια της σύγχρονης οικονομικής επιστήμης. Ξεκινώντας, παραθέτω ένα παράδοξο, όπως αυτό διατυπώθηκε από τον Adam Smith.