ΣΗΜΕΡΑ η στήλη είναι αφιερωμένη σε έναν από τους μεγαλύτερους Έλληνες διανοούμενους που έφυγε από τη ζωή στα 43 του χρόνια πηδώντας στο κενό από την πολυκατοικία του διαμερίσματος του στο Παρίσι το 1979.
ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ για τον Νίκο Πουλατζά, για τη ζωή και το έργο του οποίου μίλησε την περασμένη Πέμπτη το βράδυ, στο πλαίσιο των Σεμιναρίων Ελληνικής Ιστορίας και Πολιτισμού της Ελληνικής Κοινότητας Μελβούρνης, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Σίδνεϊ, Βρασίδας Καραλής.
ΑΥΤΗ ήταν η δεύτερη διάλεξη που δίνει ο Βρασίδας σε σεμινάριο της Κοινότητας και, όπως την πρώτη φορά (που είχε θέμα τα Νεοελληνικά), καταχειροκροτήθηκε από τους παρευρισκόμενους.
ΚΑΙ καταχειροκροτήθηκε, όχι μόνο γιατί γνωρίζει σε βάθος τα θέματα με τα οποία καταπιάνεται, αλλά γιατί έχει χιούμορ και τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο να προκαλεί ενδιαφέρον και ερωτηματικά στο ακρωτήριό του.
ΕΙΝΑΙ τόσο χειμαρρώδης και πλούσιος νοημάτων ο λόγος του, που σε ορισμένες περιπτώσεις τον αναγκάζει να παρεκκλίνει του θέματος προκειμένου να δώσει όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες στους άνθρωπος που τον ακούν…
ΤΟ ίδιο έγινε, ως ένα βαθμό την περασμένη Πέμπτη, με αποτέλεσμα, οι ελάχιστοι έστω, που είχαν «χοντρικά» υπόψη τους τον Πουλαντζά και πήγαν στη διάλεξη να ακούσουν περισσότερα για τις θεωρίες του συμπατριώτη μας διανοούμενου για το κράτος, έφυγαν «παραπονούμενοι».
ΓΙΑ όλους αυτούς είπα να «παραχωρήσω» τη στήλη σήμερα στον συνάδελφο Δημήτρη Τρωαδίτη, που έχει μελετήσει τον Πουλαντζά και την εποχή του, για να μας πει δυο κουβέντες πάρα πάνω. Καλή ανάγνωση.
ΕΝΑΣ από τους κορυφαίους μαρξιστές θεωρητικούς του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα, ο Νίκος Πουλαντζάς άφησε πίσω του αναλύσεις κυρίως για το Δίκαιο και το Κράτος, αναλύσεις που εξακολουθούν να θεωρούνται έργα μεγάλης σημασίας.
Η σκέψη του Πουλαντζά, επηρεασμένη αρχικά από τις απόψεις του Γκεόργκ Λούκατς και του Ζαν Πωλ Σαρτρ, οδηγήθηκε σταδιακά σε μια ηθική θεωρία του Δικαίου. Στο αρχικό της στάδιο, η σκέψη του Πουλαντζά διατείνεται ότι οι νόμοι χαρακτηρίζονται από την ηθική τους οντότητα και όχι με βάση έναν νομικίστικο θετικισμό και ότι η ηθική αυτή αποτελεί, κατά βάση, μια κοινωνική ηθική, μια «κοινωνιολογία του Δικαίου».
ΟΙ απόψεις του άρχισαν να γίνονται ευρύτερα γνωστές μετά την περίφημη διαμάχη του με ονομαστούς διανοητές του καιρού του, όπως οι Ραλφ Μίλιμπαντ και Ερνέστο Λακλάου.
ΤΟ γεγονός, που μαζί με την ουσιαστική προσέγγιση εκ μέρους του με το έργο και τη σκέψη του Λουί Αλτουσέρ -και οι δύο έμειναν ως οι ηγετικές μορφές του δομικού μαρξισμού (structuralist marxism)-, η αρχική επίδραση, αλλά και η διαμάχη του με τον Μισέλ Φουκώ, καθιστούν τον Πουλαντζά εμβληματική μορφή της μεταπολεμικής (νεο)μαρξιστικής σκέψης.
ΤΟ έργο του αρχίζει να εξελίσσεται στο εσωτερικό της ευρωπαϊκής μαρξιστικής θεωρίας, σε μια μνημειώδη προσπάθεια για μια φιλοσοφική επαναδιατύπωση της μαρξιστικής κλασικής κοσμοθεώρησης.
ΟΙ θεωρητικές αναλύσεις του Πουλαντζά από το σημείο αυτό και πέρα θα περιστραφούν αποκλειστικά στην κριτική και αποδόμηση του καπιταλιστικού Κράτους.
ΤΟ Κράτος ήταν για τον Πουλαντζά ένα πολιτικό αντικείμενο που υπερέβαινε τα οποιαδήποτε νομικίστικα τερτίπια. Με βάση την έννοια της ηγεμονίας, που πρώτος διατύπωσε ο Αντόνιο Γκράμσι, ο Πουλαντζάς εισηγείται μια πιο «επιστημονική» θεώρηση, μια μετα-εγελιανή πρόσληψη του κρατικού οικοδομήματος, το οποίο δεν βασίζεται ούτε σε φιλοσοφίες περί υποκειμένου ούτε και σε καλά -έως τότε- δομημένες οικονομίστικες αντιλήψεις περί κυρίαρχης τάξης.
ΕΙΣΗΓΕΙΤΑΙ την πολιτική αυτονομία (relative autonomy) του Κράτους. Σύμφωνα με τον Πουλαντζά, το Κράτος συνιστά μια αυτόνομη πολιτική πρακτική, ένα «σημείο συμπύκνωσης» και σύντμησης των διαφόρων ταξικών διαβαθμίσεων και συμφερόντων.
ΑΠΟΤΕΛΕΙ μια συνεκτική κοινωνική δομή που εκτείνεται πέραν της οικονομικής του υφής. Αυτό αποτυπώνεται και διατρέχει μέχρι τέλους όλο το έργο του «Πολιτική εξουσία και κοινωνικές τάξεις».
ΟΙ απόψεις αυτές έρχονταν σε αντίθεση με τις «επίσημες» μαρξιστικές θέσεις, που επέμεναν στο ιδεολόγημα των κανονιστικών και κατασταλτικών μηχανισμών που ανάγουν το Κράτος σε όργανο εξυπηρέτησης των συμφερόντων της κυρίαρχης τάξης.
Η θέση του Πουλαντζά μάλιστα, περί πολιτικής αυτονόμησης του Κράτους και περί διαχωρισμού του από την πραγματική κοινωνία των ανθρώπων, έλκει την καταγωγή και τις ρίζες της από τα πρώιμα έργα του Καρλ Μαρξ.
ΣΤΗ διαμάχη του με τον Ραλφ Μίλιμπαντ, ο Νίκος Πουλαντζάς θα υποστηρίξει την άποψη ότι στο καπιταλιστικό Κράτος τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης μπορούν να εξυπηρετηθούν καλύτερα ακόμα και όταν αυτή δεν βρίσκεται κατ’ ανάγκη στην κυβέρνηση.
ΒΛΕΠΕΙ ουσιαστικά το Κράτος ως μια «κοινή συνισταμένη των ταξικών αντιθέσεων» στο εσωτερικό του, μια δομή «ασυνάρτητη και χαοτική», μια «αντιφατική διαδικασία» που προωθεί, αφενός, την αυτονομία και, αφετέρου, την πολυμορφία των συστατικών του.
Ο Πουλαντζάς δεν αντιμετώπιζε το Κράτος ως μια δομική ουδετερότητα αλλά ως έναν κόμβο, μια ενοποιητική διαδικασία, μια δομική σχέση που συνταράσσεται από τις συστημικές της κρίσεις και είναι έκθετη σε οποιαδήποτε αποτυχία ή κατάρρευση. ΟΙ θέσεις αυτές θα φέρουν τον Πουλαντζά αντιμέτωπο και με τις ιδέες του Μισέλ Φουκώ περί επιτήρησης. Στο έργο του «Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός» αναλύει εκτενώς αυτή τη «θεσμική υλικότητα» του Κράτους, ενώ αρχίζουν να διαγράφονται και οι θέσεις του για τον δημοκρατικό σοσιαλισμό αλλά και για τον ανεδαφικό χαρακτήρα της άμεσης δημοκρατίας.
Η εμβληματική φράση του: «Ο σοσιαλισμός ή θα είναι δημοκρατικός ή δεν θα υπάρξει» τον φέρνει αντιμέτωπο με όλη αυτή την αυταρχική παράδοση του σοβιετικού εγχειρήματος. Συνηγορεί υπέρ του μετασχηματισμού του Κράτους και στέκεται αντίθετος με την πραξικοπηματικής υφής κατάληψή του.
ΟΛΗ, όμως, αυτή η θεωρητική εργασία και ανάλυση εξελίσσεται μέσα στον ήδη κορεσμένο ορίζοντα της μαρξιστικής σκέψης. Τόσο οι αναλύσεις του ιδίου όσο και άλλων μαρξιστών θεωρητικών της ίδιας περιόδου, αναιρούνταν από τους ίδιους τους περιορισμούς τους, από τον ίδιο τους το λόγο που δεν άφηνε και πολλά περιθώρια περαιτέρω ανάπτυξης και διεύρυνσης.
ΓΙ’ αυτό και η σκέψη του Πουλαντζά και άλλων δεν μετουσιώνεται σε ανατρεπτική θεώρηση, σε επαναστατική σκέψη, επειδή, κυρίως, δεν επέτρεψε μια καθοριστικού τρόπου και τύπου αναζωογόνηση και περαιτέρω ανάπτυξη του κομμουνιστικού ιδανικού. Επίσης, έμεινε εντέλει μακριά από την όλη φιλοσοφική υφή και χροιά που πρώτος ο Μαρξ είχε προσδώσει στα πρώιμα έργα του.
ΤΟ αδιέξοδο στο οποίο είχε οδηγηθεί η μαρξιστική σκέψη έγινε το αδιέξοδο του ίδιου του Πουλαντζά. Πώς μπορείς να μιλάς για ανανέωση της μαρξιστικής σκέψης και παράδοσης όταν η μαρξιστική σκέψη και παράδοση φαινόταν πια ότι ήδη βάδιζε προς μια καθοριστική εξαφάνιση…
ΠΩΣ μπορείς να κατηγορείς τον Φουκώ ότι έχει απεμπολήσει κάθε έννοια ταξικής πάλης όταν κι εσύ ο ίδιος είσαι ανίκανος πλέον να αντιληφθείς έναν ολόκληρο γαλαξία που αναδύεται από μια πληθώρα νέων επιστημονικών αναζητήσεων, ψυχανάλυση, θεωρίες σεξουαλικών ταυτοτήτων, αλλά και θεωρίες και αναλύσεις με βάση την (τότε) νωπή ακόμα εμπειρία των λεγόμενων νέων κοινωνικών κινημάτων (αντιπολεμικά κινήματα, φεμινισμός, αντικουλτούρα, κινήματα γειτονιάς και πλείστα άλλα) που επαναδιατύπωσαν το νόημα των κοινωνικών αγώνων, πηγαίνοντας πολύ πιο πέρα από τις στενές μαρξιστικές οικονομίστικες προσεγγίσεις.
ΚΑΙ επειδή στο έργο του «Ο Μαρξισμός περνάει κρίση;» διαχέεται ανάγλυφα η θανάσιμη μοναξιά της μαρξιστικής σκέψης, όταν πλέον η σκέψη αυτή φαίνεται πλέον καθαρά ότι έχει ήδη απωλέσει κάθε πρωτοκαθεδρία σε κάθε επιστημονικό επίπεδο, με αποτέλεσμα να κάνει τα πάντα ανέφικτα και μάταια, ο Πουλαντζάς, συνειδητοποιώντας το, πηδά στο κενό από τον όροφο ενός κτιρίου του Παρισιού, στις 3 Οκτωβρίου 1979, δίνοντας έτσι τέλος στη ζωή του σε ηλικία 43 ετών.
Η αυτοκτονία του Νίκου Πουλαντζά έρχεται σε μια εποχή που φαινόταν ότι όλα είχαν τελειώσει. Ο σοβιετικού τύπου σοσιαλισμός είχε αρχίσει να παίρνει την κατιούσα, τα κάθε τάσης και απόχρωσης κομμουνιστικά κόμματα δέχονταν πλέον καθοριστκά και ανεπανόρθωτα ραπίσματα, ενώ το ενδιαφέρον για τη μαρξιστική σκέψη είχε αρχίσει να υποχωρεί. Από αυτή την άποψη, η αυτοκτονία του Πουλαντζά ερμηνεύεται και ως η ύστατη χειρονομία μιας ακριβώς πολιτικής απογοήτευσης.
ΑΥΤΑ από τον Δημήτρη Τρωαδίτη, τον οποίο και ευχαριστώ για την συνεργασία και θα τα πούμε από βδομάδα. Γεια χαρά.
