Το όνομα «σοφιστής» στην αρχαία Ελλάδα σήμαινε -στην αρχή- τον άνθρωπο που ερευνούσε επιστημονικά και πνευματικά τα σύγχρονά του θέματα και προβλήματα, αλλά ταυτόχρονα ανέπτυσσε και σημαντική κοινωνική δράση. H σοφιστική κίνηση εκδηλώθηκε στα μέσα του 5ου αι. π.Χ. στην αρχαία Ελλάδα και, ιδιαίτερα, στην Αθήνα του Περικλή. Ήταν αποτέλεσμα της οικονομικής, πολιτικής και πνευματικής άνθισης της πόλης της Aθήνας και της ανάδειξής της σε κέντρο της ελληνικής παιδείας.
Και όπως το είπε ο ίδιος ο Περικλής στον «Επιτάφιό» του (Κεφ. 41): «Στο σύνολό της η πόλη μας είναι το πνευματικό κέντρο της Ελλάδας». Η κίνηση αυτή των σοφιστών συνεχίζει τη φιλοσοφία των Προσωκρατικών και τερματίζεται με τη διδασκαλία του Σωκράτη και του Πλάτωνα, οι οποίοι τους άσκησαν κριτική ότι παραπλανούν και κολακεύουν το πλήθος.
Οι σοφιστές ήταν άνθρωποι με ανώτερη εκπαίδευση οι οποίοι αναλάμβαναν με χρηματική αμοιβή, μαθήματα όλων των γνώσεων και ιδιαίτερα για ό,τι ήταν χρήσιμο στην πολιτική ζωή και παρέδιδαν κυρίως μαθήματα Ρητορικής. Κατηγορήθηκαν, όμως, γιατί πληρώνονταν για τη διδασκαλία τους, αλλά και επειδή εισηγούνταν νέες ιδέες.
ΟΙ ΠΙΟ ΟΝΟΜΑΣΤΟΙ ΣΟΦΙΣΤΕΣ
Οι πιο γνωστοί Σοφιστές κατάγονταν από διάφορα κέντρα του ελληνισμού. Ήταν σύγχρονοι του Σωκράτη, αλλά και των νεότερων Προσωκρατικών όπως ο Aναξαγόρας, ο Δημόκριτος, ο Aρχέλαος κ.ά. Oι σημαντικότεροι ήταν:
– Ο Πρωταγόρας από τα Άβδηρα (περ. 490/80-420/11 π.Χ.)
– Ο Πρόδικος από την Κέα (460-400 π.X.)
– Ο Ιππίας από την Ήλιδα (δεύτερο μισό του 5ου αι. π.Χ.)
– Ο Αντιφών από την Αθήνα (480-411 π.Χ.)
– Ο Θρασύμαχος από τη Χαλκηδόνα της Προποντίδας (δεύτερο μισό του 5ου αι. π.X.)
– Ο Κριτίας από την Αθήνα (ακμή: τελευταίο τέταρτο 5ου αι. – θάνατος: 403 π.X.)
– Ο Γοργίας από τους Λεοντίνους της Σικελίας (περ. 483/80-376/5 π.X.)
– Ο Αλκιδάμας από την Eλαία της M. Aσίας (πρώτο μισό του 4ου αι. π.X.).
Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥΣ
Oι περισσότεροι Σοφιστές πίστευαν ιδιαίτερα στην αξία της παιδείας και της αγωγής και έστρεψαν το ενδιαφέρον τους προς τον άνθρωπο, την κοινωνία και τον πολιτισμό. Για το λόγο αυτό θεωρούνται οι πρώτοι ανθρωπολόγοι και κοινωνιολόγοι. Ιδίως, ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με ηθικά, πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα. Τα θέματα που τους απασχόλησαν ήταν:
Α) Η πολύπλευρη μόρφωση των νέων και η ηθική συμπεριφορά τους.
Β) H διδασκαλία της αρετής, της ηθικής και της πολιτικής.
Γ) H αντίθεση «φύσης» και «νόμου», φυσικής πραγματικότητας και κοινωνικών συμβάσεων, στις πολιτικά οργανωμένες Πολιτείες.
Δ) Η έννοια της δικαιοσύνης.
Ε) H σχετικότητα της γνώσης και της αλήθειας (σχετικισμός), που οφείλεται στις πλάνες των αισθήσεων και την υποκειμενικότητα των αισθημάτων.
Ζ) Η προέλευση της θρησκείας και η κοινωνιολογική ερμηνεία των θρησκευτικών δοξασιών.
ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥΣ
Οι Σοφιστές δημιούργησαν μία κίνηση ιδεών και ανέπτυξαν ένα γόνιμο διάλογο μεταξύ των φιλοσόφων και των διανοουμένων της εποχής. Στηρίχτηκαν στην εμπειρία και στο λόγο και άσκησαν κριτική στο μυθικό και στο θρησκευτικό τρόπο σκέψης. Οι Σοφιστές υποστήριξαν δυναμικά την κοινωνική ισότητα και θεωρούνται οι πιο ρηξικέλευθοι και καινοτόμοι στοχαστές της αρχαίας Ελλάδας.
Κατά το 19ο αιώνα τούς χαρακτήρισαν «Διαφωτιστές» και τη σοφιστική κίνηση ως «Αρχαίο Ελληνικό Διαφωτισμό». Οι Σοφιστές διακρίνονται από ορθολογισμό, κριτικό πνεύμα και από ενδιαφέρον για τα προβλήματα της ανθρώπινης ζωής και της κοινωνίας. Eίναι αυτοί που εγκαινίασαν τη συζήτηση των σπουδαίων φιλοσοφικών προβλημάτων που σχετίζονταν με τη γνώση και την αλήθεια, την αρετή, το πολιτικό σύστημα της εποχής, τους θεσμούς, την κοινωνία και τη θρησκεία.
ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥΣ
Tο σημαντικό έργο των Σοφιστών το γνωρίζουμε μόνο -δυστυχώς- από τα λίγα σωζόμενα αποσπάσματα των έργων τους. Επίσης, το γνωρίζουμε από τους ομώνυμους διαλόγους του Πλάτωνα (Πρωταγόρας, Γοργίας, Ιππίας Μείζων), καθώς και από άλλα έργα του (Πολιτεία, Θεαίτητος, Σοφιστής). Επίσης και από έργα του Αριστοτέλη (Pητορική και Σοφιστικοί Έλεγχοι) και από αναφορές σε αυτούς και το έργο τους από σύγχρονούς τους και νεότερους στοχαστές της αρχαιότητας, όπως ο Ισοκράτης, ο Ξενοφών κ.ά.
Πολλές αντιλήψεις τους βρίσκονται σε ρητορικά κείμενα των αττικών ρητόρων όπως στις τραγωδίες του Σοφοκλή και του Ευριπίδη καθώς επίσης και σε κωμωδίες του Αριστοφάνη, ο οποίος είχε κριτική στάση απέναντί τους. Σημαντική πηγή για τη σοφιστική κίνηση είναι ο Φιλόστρατος (2ος-3ος αι. μ.Χ.) που έγραψε το έργο Βίοι Σοφιστών.
Η ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ
Όλοι οι Σοφιστές, αν και είχαν μεγάλη επίδραση στην εποχή τους, δέχτηκαν αρνητική κριτική, κυρίως από τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα. Kατηγορήθηκαν για θρησκευτικό αγνωστικισμό, αμφισβήτηση των παραδοσιακών αξιών και επαγγελματισμό. Αποτέλεσμα της αρνητικής κριτικής ήταν ο όρος «σοφιστής», να ξεπέσει στην κακή έννοια που έχει μέχρι σήμερα, δηλαδή να σημαίνει τον άνθρωπο που δεν έχει εσωτερικές πεποιθήσεις και προσπαθεί να επιβληθεί με σοφίσματα.
Θεωρήθηκαν οι σοφιστές ότι δεν ήταν «φιλόσοφοι» με την καθιερωμένη σημασία του όρου, που σημαίνει τη συστηματική και επίμονη επιδίωξη της ανακάλυψης της αλήθειας και την ειλικρινή αφοσίωση και ότι επιδίωκαν να μεταδώσουν στους νέους όχι την αληθινή γνώση, αλλά τη μέθοδο για να εκφράζουν πειστικά το ψεύδος ως αλήθεια.
ΚΑΙ ΜΙΑ ΑΞΙΑ ΛΟΓΟΥ ΣΗΜΕΙΩΣΗ
Από τους σοφιστές στην αγγλική γλώσσα έχουμε το επίθετο ολκής sophisticated που έχει τις εξής τρεις σημασίες: A) Sophisticated traveller = experienced, wordly, cosmopolitan. B) Sophisticated play = intellectual, cultured, cultivated. C) Sophisticated equipment = complex, difficult, subtle, advanced. Απαραίτητα ζωντανή η παρουσία τους στην Αγγλική.
