Όλα ξεκίνησαν το Φλεβάρη του 2014, όταν έλαβα ένα λιτό ιμέιλ από το φίλο ποιητή Γιώργο Μπλάνα με τον εξής τίτλο: «Δύο ποιήματα της Σαπφώς που ανακαλύφθηκαν προσφάτως, αποκαταστάθηκαν το κατά δύναμη και δημοσιεύθηκαν από τον καθηγητή Dirk Obbink στο 1990 (2014) τεύχος της Επιθεώρησης Zeitschrift fur Papyrologie und Epigraphik». Ακολουθούσαν τα δύο νεοανακαλυφθέντα ποιήματα σε μετάφραση του Γιώργου Μπλάνα.
Αν και μη ειδήμων στην αρχαιοελληνική γραμματεία και το έργο της Σαπφούς, εξεπλάγην ευχάριστα, συνειδητοποιώντας –ενστικτωδώς– τη σπουδαιότητα του ευρήματος το οποίο, ενδεχομένως, να φώτιζε περισσότερο όχι απλώς το φαινόμενο αλλά και το μυστήριο, αναφορικά με τη ζωή και το έργο της μεγαλύτερης λυρικής ποιήτριας της ελληνικής αρχαιότητας. Προσωπικά, άλλωστε, την από πολλές πλευρές αινιγματική Σαπφώ τη γνώριζα από κάποια δημοσιεύματα του Οδυσσέα Ελύτη, κυρίως όμως από το ποίημά της «Κέλομαί σε Γογγύλα» που μελοποίησε ο Μάνος Χατζιδάκις, ερμήνευσε απαράμιλλα η Φλέρυ Νταντωνάκη και συμπεριέλαβε στο σκλασικό του έργο «Μεγάλος Ερωτικός» (1972).
Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗς ΣΑΠΦΟΥΣ
Η Σαπφώ είναι γνωστότερη κυρίως από τους θρύλους που την περιβάλλουν παρά από την ίδια την πραγματικότητα. Κι αυτό καθιστά ακόμη πιο δυσδιάκριτα τα όρια μεταξύ μύθου και αλήθειας. Εξ ου και ο ισχυρισμός του Αριστόβουλου Σκιαδά (καθηγητή της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας) ότι όσα σχετίζονται με τη Σαπφώ «είναι ασαφή, περίπλοκα, αντιφατικά ή παρερμηνευμένα». Παρ’ όλα αυτά, όμως, τα παρακάτω στοιχεία φαίνεται πως είναι αδιάψευστα: Η διασημότερη Ελληνίδα ποιήτρια της αρχαιότητας γεννήθηκε στην Ερεσό της Λέσβου γύρω στα 630 π.Χ. κι έζησε τον 7ο αι. π.Χ. Καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια και είχε νυμφευθεί τον Κερκύλα από την Άνδρο, με τον οποίο έκανε μία κόρη, την Κλείδα, όπως έλεγαν και την μητέρα της. Συγκεκριμένα, ο ομότεχνος συντοπίτης τής Σαπφούς, νομπελίστας ποιητής Οδυσσέας Ελύτης, την περιγράφει ως «Ένα μικροκαμωμένο βαθυμελάχρινο κορίτσι, ένα «μαυροτσούκαλο» όπως θα λέγαμε σήμερα, που ωστόσο έδειξε ότι είναι σε θέση να υποτάξει ένα τριαντάφυλλο, να ερμηνεύσει ένα κύμα ή ένα αηδόνι και να πει «σ’ αγαπώ» για να συγκινηθεί η υφήλιος» (Σαπφώ, έκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1984).
ΟΙ ΜΥΘΟΙ ΓΙΑ ΤΗ ΣΑΠΦΩ
Ανάμεσα στους πολλούς μύθους που περιβάλλουν το φαινόμενο-Σαπφώ, οι γνωστότεροι είναι αυτοί που σχετίζονται με την «ομοφυλοφιλία» της και τον «λεσβιακό έρωτα» που την ήθελαν να συγχρωτίζεται ερωτικά με γυναίκες. Αντιθέτως, θρυλείται ότι αυτοκτόνησε από κάποιο ακρωτήρι της Λευκάδας, εξαιτίας του έρωτά της για έναν άνδρα – τον Φάωνα! Οι φήμες περί ομοφυλοφιλίας πιθανότατα να οφείλονται: Πρώτον, στο θεματικό περιεχόμενο των ποιημάτων της. Δεύτερον, στους αττικούς κωμωδιογράφους οι οποίοι αρέσκονταν να σατυρίζουν διάσημα πρόσωπα παλαιότερων εποχών. Τρίτον, στους πολιτικούς αντιπάλους και εχθρούς της, δεδομένου ότι δεν δίσταζε να εκφράζει τις πολιτικές θέσεις και απόψεις της – πράγμα, άλλωστε, που την οδήγησε, για μια περίοδο, και στην εξορία στη Σικελία. (Σημειωτέον ότι, στην εποχή της, η Σαπφώ δεν είχε μόνο πολυάριθμους θαυμαστές αλλά και πολλούς ορκισμένους εχθρούς. Απόδειξη αυτού είναι ότι και αργότερα, τον 11ο αι., στην Κωνσταντινούπολη, τα βιβλία της ρίχτηκαν στην πυρά επειδή, λόγω του περιεχομένου τους, θεωρούνταν βλάσφημα και σκανδάλιζαν τους θρησκευομένους). Σχετικά με το θρύλο της σαπφικής ομοφυλοφιλίας, ενδιαφέρουσα είναι η επισήμανση που κάνει ο Αυστραλός φιλέλληνας νομπελίστας Πάτρικ Γουάιτ στην αυτοβιογραφία του:
«Αν και ο σαπφικός θρύλος προσελκύει λίγους αφοσιωμένους, δύσκολα μπορεί να χρησιμοποιηθεί αυτό για να προωθήσει μια τουριστική βιομηχανία, και όντως η πόλη της Μυτιλήνης κάποτε αρνήθηκε να νοικιάσει ένα δωμάτιο σ’ ένα ζευγάρι γυναικών, ενώ αποδεχόταν ένα ζευγάρι ανδρών. Ίσως σε αντεκδίκηση, οι λεσβίες που είχαν εκδιωχθεί και αναγκάστηκαν να περάσουν τις νύχτες τους πάνω σε κρεβάτια από αιχμηρές πευκοβελόνες, δημιούργησαν το μύθο πως η Μυτιλήνη είναι περίφημη για τις ελιές και τους ομοφυλοφίλους της. Δε θυμάμαι να συνάντησα ούτε λεσβία ούτε ομοφυλόφιλο στη διάρκεια της παραμονής μας στην […] πόλη της Μυτιλήνης…» (Ψεγάδια στον καθρέφτη: μια αυτοπροσωπογραφία, μτφ. Γιάννης Βασιλακάκος, εκδ. Τυπωθήτω – Γιώργος Δαρδανός, Αθήνα 2008).
Η ΦΗΜΗ ΤΗΣ ΣΑΠΦΟΥΣ
Όπως προαναφέρθηκε, η Σαπφώ υπήρξε η πιο αναγνωρισμένη, διασημότερη και σπουδαιότερη Ελληνίδα λυρική ποιήτρια της αρχαιότητας, με αισθητή παρουσία (δημόσιο λόγο, πολιτικές θέσεις κι ενασχόληση με τις τέχνες – ποίηση, μουσική, χορό, κτλ) στα κοινά. Μάλιστα, από πολλούς θεωρείτο –τηρουμένων των αναλογιών– εφάμιλλη του Ομήρου (ή ο θηλυκός Όμηρος), όσον αφορά τη φήμη της, έχοντας αποσπάσει τα εύσημα επιφανών ανδρών της αρχαιότητας. Συγκεκριμένα, ο σοφός Σόλων φέρεται να είχε δηλώσει ότι δεν θα ήθελε να πεθάνει αν προηγουμένως δεν μάθαινε τουλάχιστον ένα από τα ποιήματά της. Ο Πλάτων την είχε χαρακτηρίσει ως τη «δέκατη μούσα», ο Ανακρέοντας ως «ηδυμελή», ενώ ο ιστορικός, γεωγράφος και φιλόσοφος Στράβωνας ως «θαυμαστό τέρας» και ο φιλόσοφος Μάξιμος ο Τύριος (2ος αι. μ.Χ.) ως «θηλυκό Σωκράτη». Τέλος, ο Οράτιος επισημαίνει ότι ακόμα και οι νεκροί στον κάτω κόσμο ακούν τα τραγούδια της με θαυμασμό και ιερή σιγή. Η φήμη της Σαπφούς δεν περιοριζόταν μόνο στον τότε ελληνικό χώρο και κόσμο αλλά κι εκτός αυτού, συνεχίζοντας να εμπνέει κι επηρεάζει πλήθος δημιουργών σε όλο το φάσμα του καλλιτεχνικού χώρου, από την εποχή της έως σήμερα.
Το έργο της Σαπφούς και το νέο εύρημα: Δυστυχώς, παρά την τεράστια φήμη της Σαπφούς και τον αντίστοιχο όγκο του ποιητικού της έργου, μόνο ελάχιστα «σπαράγματα» διασώζονται σήμερα. Συγκεκριμένα, ένα ολοκληρωμένο ποίημα (μια ωδή 28 στίχων στην Αφροδίτη) και τμήματα τεσσάρων ακόμη ποιημάτων της, ένα εκ των οποίων (τεσσάρων) ανακαλύφθηκε σ’ ένα κομμάτι παπύρου το 2004.
Το πρόσφατο εύρημα ποιημάτων της Σαπφούς εντοπίστηκε σε ένα κομμάτι παπύρου (διαστάσεων 18×10 εκ.) που βρέθηκε στην κατοχή ενός ιδιώτη συλλέκτη (αγνώστων λοιπών στοιχείων, καθώς ο τελευταίος διατηρεί την ανωνυμία του) στο Λονδίνο. Περίεργος για το περιεχόμενο του αποκτήματός του, ο συλλέκτης αποτάθηκε στον παπυρολόγο καθηγητή του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Ντερκ Όμπινκ, ο οποίος αφού επιβεβαίωσε την αυθεντικότητα των ποιημάτων της Σαπφούς, ταυτοποιώντας τα με άλλα αποσπάσματα ποιημάτων της, δήλωσε στα μέσα ενημέρωσης: «Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρόκειται για στίχους που έγραψε η Σαπφώ. Ελάχιστα μόνο γράμματα πρέπει να συμπληρωθούν στο πρώτο ποίημα και ουδεμία αμφιβολία υπάρχει για κάποια από τις λέξεις». Ο δε καθηγητής του Χάρβαρντ Albert Henrichs, πρόσθεσε: «Το νέο ποίημα της Σαπφούς κόβει την ανάσα […] Είναι ο καλύτερα διατηρημένος πάπυρος της Σαπφούς που υπάρχει, με λίγα γράμματα που πρέπει να αποκατασταθούν στο πρώτο ποίημα, και ούτε μια λέξη υπό αμφισβήτηση. Το περιεχόμενο είναι απολύτως συναρπαστικό». Ο πάπυρος του συλλέκτη ανήκει στον 3ο αι. μ.Χ. περιέχει δύο ποιήματα της Σαπφούς και, σύμφωνα με τον καθηγητή Όμπινκ –ο οποίος πρόκειται να δημοσιεύσει τα αποτελέσματα της μελέτης του για τα νεοανακαλυφθέντα ποιήματα την άνοιξη του 2014 στο προαναφερθέν ειδικό επιστημονικό περιοδικό– είναι από τα πιο καλοδιατηρημένα απ’ όσα έχουν βρεθεί έως σήμερα. (Ας σημειωθεί ότι μια πρώτη δημοσίευση του εν λόγω επικείμενου άρθρου έχει ήδη εμφανισθεί σε μια online εκδοχή).
Σε τι ακριβώς όμως αναφέρονται τα νεοανακαλυφθέντα και ήδη πολυσυζητημένα ποιήματα της κορυφαίας λυρικής ποιήτριας, η οποία έγραφε στην αιολική διάλεκτο; Το πρώτο ποίημα κάνει λόγο για τον Χάραξο και τον Λάριχο, δηλαδή στα δύο από τα τρία αδέλφια της Σαπφούς (αν και αυτό, σύμφωνα με τον καθηγητή Henrichs, είναι αμφιλεγόμενο – κατά πόσο ήταν αδέλφια της), τους οποίους πρώτη φορά μνημονεύει στους στίχους της, σύμφωνα με τους ειδικούς. Εξ ου και ο καθηγητής Όμπνικ ονόμασε τούτο το ποίημα «Αδέλφια». Κατά τον ιστορικό Ηρόδοτο (μεταγενέστερος της Σαπφούς κατά δύο αιώνες) ο Χάραξος υπήρξε θαλασσοπόρος, εμπορευόταν κρασί και ταξίδευε συχνά. Σ’ ένα από τα ταξίδια του στην Αίγυπτο, αν και έγγαμος, ερωτεύτηκε μια όμορφη σκλάβα, την Ροδόπη από τη Ναυκράτη, για την οποία ξόδεψε μια περιουσία για να την απελευθερώσει εξαγοράζοντάς την. Επίσης, επειδή της είχε αδυναμία, δαπανούσε πολλά χρήματα για χάρη της, πράγμα που εξόργιζε τη Σαπφώ, η οποία σχολίαζε περιπαιχτικά και βάναυσα τον ερωτοχτυπημένο αδελφό της σ’ ένα από τα ποιήματά της.
Το πρώτο ποίημα («Αδέλφια») δεν είναι χλευαστικό αλλά, κυρίως, αντανακλά τις απόψεις δύο ατόμων που εκφράζουν σκεπτικισμό για την αποτελεσματικότητα του τελευταίου θαλασσινού ταξιδιού του Χάραξου. Η ποιήτρια, ή ο αφηγητής της, διατείνεται ότι μια προσευχή στη θεά Ήρα και μια επίκληση στη δύναμη των άλλων θεών, πιθανότατα να εξασφάλιζε την επιτυχία των αγαπημένων τους, αντί να διαδίδεται ότι ο αδελφός της θα επιστρέψει στο σπίτι με το καράβι του γεμάτο αγαθά. Στην τελευτία στροφή γίνεται λόγος για το μικρότερο αδελφό της Σαπφούς, τον Λάριχο, που «θα γίνει άνδρας, ελαφρύνοντάς μας [την οικογένεια της Σαπφούς;] από πολλή στενοχώρια».
Ωστόσο, ««Δεν πρέπει όμως να δούμε τους στίχους αυτούς ως ‘ιστορικό ρεπορτάζ’, αλλά ως ένα τραγούδι που θα παρουσιαζόταν δημοσίως», εξηγεί στην εφημερίδα Τα Νέα ο, εκτός των άλλων, ειδικός στη Σαπφώ και στην ποίησή της και διευθυντής του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών Γκρέγκορι Ναζ. «Η αναφορά σε οικογενειακές καταστάσεις –οι οποίες γίνονται επί τούτου με χιούμορ– θα πρέπει να εκληφθούν ως πράξεις μίμησης που θα παρουσιάζονταν από μια ομάδα καλλιτεχνών που συνδύαζαν το τραγούδι με τον λόγο. Τέτοια τραγούδια ερμηνεύονταν σε ειδικές περιπτώσεις –μεγάλες γιορτές ή γαμήλιες τελετές– από χορό κοριτσιών ή γυναικών συνοδεία μουσικής. Οι στίχοι που συνέθετε η Σαπφώ ακούγονταν και σε συμπόσια, μόνο που εκεί τα τραγουδούσε ένας ερμηνευτής και δεν συνοδεύονταν από χορευτικά δρώμενα»».
Το δεύτερο ποίημα –που διαχωρίζεται από το πρώτο με μια οριζόντια κόκκινη γραμμή– είναι ένας ύμνος στην Αφροδίτη, αν και το τέλος του δεν είναι ιδιαίτερα ευανάγνωστο, καθώς μόνο σκόρπιες λέξεις έχουν ανακτηθεί. Με δεδομένα τα όσα γνωρίζουμε για τη σαπφική ποίηση, μπορούμε να εικάσουμε ότι το εν λόγω ποίημα ενδεχομένως να ήταν μια επίκληση βοήθειας προς τη θεά Αφροδίτη για την ερωτική κατάκτηση κάποιου προσώπου.
Η Σαπφώ συνέθεσε τα ποιήματά της στην αιολική διάλεκτο, η οποία είναι αισθητά διαφορετική –ηχητικά και ορθογραφικά– από την αττική που καθιερώθηκε μετέπειτα. Εξ ου και αμφότερα τα νεοανακαλυφθέντα ποιήματά της υιοθετούν το σαπφικό μέτρο –στροφή με τέσσερις στίχους που χαρακτηρίζεται από στόμφο και λυρισμό– στοιχείο, εν μέρει, απότοκα αυτής της (αιολικής) διαλέκτου.
Ο πάπυρος με τα δύο παραπάνω ποιήματα περιλαμβάνει κάποιες σημειώσεις προκειμένου να βοηθήσουν τον αναγνώστη (που ίσως να μη γνώριζε την αιολική διάλεκτο) στη σωστή προφορά των λέξεων. Ο καθηγητής Όμπνικ κατάφερε να προσδιορίσει τη χρονολογία του παπύρου (τέλος του 2ου ή 3ου αι. π.Χ. –μια χιλιετία απ’ όταν έγραψε η Σαπφώ– χάρη στο γραφικό του χαρακτήρα. Μετά απ’ αυτή την περίοδο, όσα κείμενα ήταν γραμμένα σε διαλέκτους, συμπεριλαμβανομένης της αιολικής, άρχισαν να εκλείπουν, αφού κυριάρχησε η αττική διάλεκτος στα κείμενα των λογίων. Και η Σαπφώ υπήρξε, βέβαια, ένα από τα θύματα αυτής της επιλογής, ιδιαίτερα στο Μεσαίωνα, όταν οι πάπυροι μεταγράφονταν σε βιβλία.
Τέλος, μόνο εικασίες μπορούν να γίνουν για την προέλευση του υπό συζήτηση παπύρου. Ο τελευταίος, προφανώς, δεν είναι προϊόν αρχαιολογικής σκαπάνης, αλλά της ανθούσης διεθνούς μαύρης αγοράς αρχαιοτήτων. Απ’ αυτή την άποψη, το παρήγορο είναι ότι πιθανότατα να έρθουν στο προσκήνιο και άλλα παρόμοια θραύσματα, όχι μόνο περισσοτέρων ποιημάτων της Σαπφούς, αλλά και άλλων σημαντικών γραπτών τεκμηρίων της αρχαιοελληνικής γραμματείας.
Τα πρόσφατα ποιήματα της Σαπφούς σε δυο διαφορετικές μεταφραστικές εκδοχές: Πρώτη απόδοση: «1. Αλλ’ άι θρύληcθα Χάραξον έλθην […] Όσο γι’ αυτές τις φήμες που μου λες – πως τάχα φτάνει / απ’ ώρα σ’ ώρα ο Χάραξος με φορτωμένο πλοίο – / εγώ σου λέω πως είναι υπόθεση του Δία και των θεών. / Πάψε, λοιπόν. Καλύτερα / να με προτρέπεις να προσεύχομαι συχνά στην Ήρα / τη βασίλισσα να φέρει σώος σώο το καράβι / ο Χάραξος και σώους να μας βρει. / Τ’ άλλα ας τ’ αναθέσουμε στην εύνοια των θεών& / γιατί μετά την μπόρα, έρχεται αμέσως ξαστεριά. / Κι αυτοί, που θέλουν οι ολύμπιοι θεοί / να βγάλουν απ’ τις συμφορές, / μακάριοι γίνονται, πανευτυχείς. / Όσο για μας, αν [βάλει / μυαλό] ο Λάριχος και γίνει κάποτε άντρας, / μεγάλο πρόβλημα θα έχουμε λύσει». 2. «πώ[c] κε δή τιc ου θαμέωc άcαιτο […] Πώς να μην τρελαθεί, / βασίλισσά μου Κύπρις, / αυτός που προσδοκεί / να ‘ρθει κοντά του πάλι / το πλάσμα που ποθεί;» (Μετάφραση Γιώργος Μπλάνας).
Δεύτερη απόδοση: «Μα πάντα φλυαρείς ότι θα έρθει ο Χάραξος / με το καράβι πλήρες. Τούτο – νομίζω – το ξέρει / ο Δίας και όλοι οι θεοί. Εσύ δεν πρέπει αυτό / να το στοχάζεσαι καθόλου, / αλλά να στέλνεις και να με παρακαλάς / την Ήρα τη βασίλισσα θερμά να ικετεύω / ο Χάραξος εδώ να φτάσει, / το πλοίο σου φέρνοντας, / και να μας βρει αβλαβείς. Όλα τα άλλα / στους θεούς ας τα αφήσουμε. / Γοργά η νηνεμία έρχεται / μετά από μεγάλο ανέμου φύσημα. / Αν θέλει ο βασιλιάς του Oλύμπου, / ήδη θεό βοηθό στα βάσανα τους / έστειλε κι εκείνοι ευλογημένοι / και τρισόλβιοι θα ‘ναι. / Εμείς, αν μεγαλώσει / ο Λάριχος και γίνει επιτέλους άντρας, / από πολύ βαριά αθυμία / γοργά θα απαλλαγούμε» (Απόδοση του πρώτου ποιήματος της Σαπφούς, σύμφωνα με το ιστολόγιο heterophoton.blogspot.gr).
(Σημ.: Το παραπάνω κείμενο αναδημοσιεύεται από το αθηναϊκό λογοτεχνικό περιοδικό «Αιολικά Γράμματα»).
*Ο Γιάννης Βασιλακάκος είναι νεοελληνιστής (διδάκτωρ Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Μελβούρνης), συγγραφέας, δοκιμιογράφος-κριτικός και μεταφραστής λογοτεχνίας. Αρθρογραφεί σε αθηναϊκές εφημερίδες και είναι βιβλιοκριτικός σε λογοτεχνικά περιοδικά.
