Στην πρόσφατη σειρά από τη στήλη αυτή για την εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας, αναφέρθηκα στο πώς ο Αδαμάντιος Κοραής είχε συμβάλει στη σύγχρονη διαμόρφωσή της, με την πρότασή του για την υιοθέτηση της καθαρεύουσας από το νεοσύστατο ελληνικό κράτος, μετά από την Επανάσταση του 1821, ως ενδιάμεση μορφή μεταξύ της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και της ελληνικής γλώσσας όπως μιλιόταν την εποχή εκείνη.
Ως εκ τούτου, στα προηγούμενα άρθρα δεν επεκτάθηκα στο ευρύτερο πνευματικό έργο του Α. Κοραή, ούτε και στις δραστηριότητές του από τη Γαλλία, όπου έζησε για 40 περίπου χρόνια, για την προβολή, και προώθηση του αγώνα του ελληνικού έθνους για την ανεξαρτησία του. Αυτό θα επιδιώξω να κάνω από τη στήλη αυτή σήμερα, δεδομένου ότι ο Α. Κοραής συγκαταλέγεται μεταξύ των κορυφαίων Ελλήνων στο χώρο των γραμμάτων τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου και τις πρώτες του 19ου αιώνα.
Εισαγωγικά δίνω απόσπασμα από άρθρο με τίτλο «ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΣ ΚΟΡΑΗΣ: Ο μεγάλος στοχαστής της ελληνικής γλώσσας», του Γιώργου Μπαμπινιώτη, Καθηγητή της Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών κατά την περίοδο 1973-2006, στο οποίο άρθρο μεταξύ άλλων κάνει και τις ακόλουθες παρατηρήσεις:
«Ξαναδιαβάζοντας τα κείμενα του ηγέτη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, ιδίως τους «Αυτοσχέδιους Στοχασμούς περί της Ελληνικής Παιδείας και Γλώσσης», που περιλαμβάνονται σε «Προλεγόμενα» των έργων του με σκοπό τον φωτισμό του υπόδουλου γένους και την αναγέννηση της Ελλάδος, συνειδητοποιεί κανείς τις πραγματικές διαστάσεις, το βάρος και τη δύναμη ορισμένων εννοιών-αξιών που σήμερα έχουν αποτριβεί, συνθηματοποιηθεί ή και ευτελιστεί& εννοιών όπως η παιδεία και η επιστήμη, η πατρίδα και ο άνθρωπος, η παράδοση, η γλώσσα.
Ο Αδαμάντιος Κοραής καταγόταν από εύπορη οικογένεια εμπόρων της Χίου, η οποία μετακόμισε στην Σμύρνη, όπου γεννήθηκε ο Αδαμάντιος το 1748. Εκεί μεγάλωσε σε περιβάλλον Ελλήνων λογίων, και τις εγκύκλιες σπουδές του τις έκανε στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης, όπου διδάχθηκε και ευρωπαϊκές γλώσσες.
Παρά την εμφανή κλίση του νεαρού Αδαμάντιου στα γράμματα και την έντονη επιθυμία του να σπουδάσει, η οικογένειά του τον πίεζε να ασχοληθεί με το εμπόριο. Το 1771 η οικογένειά του τον έστειλε στο Άμστερνταμ της Ολλανδίας ως αντιπρόσωπο των οικογενειακών επιχειρήσεων, όπου παράλληλα θα μπορούσε να πραγματοποιήσει την επιθυμία του για πανεπιστημιακές σπουδές.
Οι επιδόσεις του Α. Κοραή στο εμπόριο δεν στέφθηκαν με επιτυχία, και το 1778 επέστρεψε στη Σμύρνη. Το 1782 η οικογένειά του ενέδωσε στην επιθυμία του να πάει στο Παρίσι, όπου παράλληλα με τις σπουδές του στην ιατρική επιδόθηκε στη συστηματική μελέτη των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων.
Επίσης στράφηκε προς τη μελέτη της λατινικής φιλολογίας, καθώς και των έργων των δυτικών φιλοσόφων. Ως εκ τούτου, εγκατέλειψε την εξάσκηση της ιατρικής, και αρνήθηκε τίτλους και αξιώματα που του προσφέρθηκαν, για ν’ αφιερώσει τη ζωή και το έργο του στα εθνικά ιδανικά, αρχίζοντας να πραγματοποιεί εκδοτικό πρόγραμμα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, το οποίο απέβλεπε στην πολιτική αγωγή και την εκπαίδευση του γένους, με σκοπό την αναγέννησή του, την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού και την ελευθερία.
Ένα από τα κύρια ενδιαφέροντα του Κοραή ήταν η σύνταξη Λεξικού της ελληνικής γλώσσας. Την αναγκαιότητα για τη σύνταξη Λεξικού ο Κοραής την διατύπωσε ως ακολούθως: «Το πρώτον βιβλίον εκάστου έθνους είναι της γλώσσης του το Λεξικόν, ήγουν η συνάθροισις και έρευνα των συμβόλων με τα οποία εκφράζει τας ιδέας του. Έως δεν γένη η συνάθροισις αύτη, το έθνος όχι μόνον δεν εμπορεί ν’ αποκτήση παιδείαν ή ν’ αυξήση την οποίαν έχει, αλλά και κινδυνεύει να την χάση παντάπασι».
ΟΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΚΟΡΑΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ
Το 1798 κυκλοφόρησε ένα φυλλάδιο στον υπόδουλο Ελληνισμό με τίτλο Πατρική Διδασκαλία, τυπωμένο στην Κωνσταντινούπολη. Το κείμενο εκείνο απέτρεπε τους Έλληνες από επαναστατικές ενέργειες. Ο Κοραής, που παρακολουθούσε με άγρυπνο μάτι ό,τι συνέβαινε στο υπόδουλο Γένος, αντέδρασε αμέσως με ένα δικό του κείμενο με τίτλο Αδελφική Διδασκαλία, που κυκλοφόρησε το 1798. Αποτέλεσμα της αντίδρασης του Κοραή ήταν να αποσυρθεί από την κυκλοφορία η Πατρική Διδασκαλία.
Η πεποίθηση του Κοραή για την ανάγκη απελευθέρωσης της Ελλάδας από την τουρκική ηγεμονία τον οδήγησε σε μια ευρεία εκδοτική δραστηριότητα έργων αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Η κίνηση αυτή βασίστηκε στη σκέψη πως η πνευματική πρόοδος των συμπατριωτών του αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την πολιτική τους ανεξαρτησία.
Για τον Κοραή η γλώσσα, η παιδεία, η καλλιέργεια και το ήθος αποτελούν το υπόβαθρο κάθε πολιτισμένου λαού. Ως εκ τούτου, ήταν της γνώμης ότι για την αναγέννηση του ελληνικού έθνους, με την έννοια τον τερματισμό της τουρκοκρατίας, απαραίτητη προϋπόθεση ήταν η διασύνδεσή του με το αρχαίο ελληνικό και το βυζαντινό πολιτιστικό πνεύμα.
Ήταν ο εισηγητής μιας αναβαθμισμένης κοινής γλώσσας, ανάμικτης με ζωντανά λόγια στοιχεία της εποχής. Με σημερινή ορολογία, από τη μια μεριά ήταν εναντίον του γλωσσικού λαϊκισμού, κι από την άλλη πάλι εναντίον του αυταρχικού λογιοτατισμού. Με άλλα λόγια, ο Κοραής επέλεξε μια ‘μέση οδό’ μεταξύ της αρχαίας ελληνικής και της ομιλούμενης γλώσσας την εποχή εκείνη. Η μέση οδός του Κοραή έγινε γνωστή ως «καθαρεύουσα».
Ο Κοραής έζησε από κοντά τις σαρωτικές εξελίξεις της Γαλλικής Επανάστασης (1789-1799), και τα μεγάλα πνευματικά κινήματα που την ακολούθησαν, και κάτι παρόμοιο προσδοκούσε για την Ελλάδα. Κάτω από εκείνες τις συνθήκες ο Κοραής είχε ασπασθεί τις αρχές και τις ιδέες του Διαφωτισμού.
Το 1805, έχοντας εξασφαλίσει την οικονομική χορηγία των αδελφών Ζωσιμά, ο Κοραής προχώρησε στην έκδοση έργων του Ιπποκράτη, Θεόφραστου, Πλούταρχου, Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Ξενοφώντα, και άλλων αρχαίων Ελλήνων ιστορικών, φιλοσόφων και δραματικών ποιητών. Έτσι ξεκίνησε η «Ελληνική Βιβλιοθήκη» 17 τόμων, με δικούς του προλόγους, στους οποίους ανέπτυξε αναλυτικά τις απόψεις του για την ελληνική παιδεία, αλλά και τις σκέψεις του πάνω στο φλέγον ζήτημα της ελληνικής γλώσσας.
Το 1811 ο Κοραής συμμετείχε στην κίνηση συγχρόνων του Ελλήνων λογίων για την κυκλοφορία του περιοδικού Ερμής ο Λόγιος, που πραγματευόταν θέματα φιλολογικού, φιλοσοφικού και ευρύτερου πνευματικού χαρακτήρα.
Με την έναρξη της Επανάστασης το 1821 ο Κοραής δεν έμεινε αδρανής. Το 1825 έγινε ιδρυτικό στέλεχος του Φιλελληνικού Κομιτάτου του Παρισιού, το οποίο συγκροτήθηκε προκειμένου να προβάλει τις ελληνικές θέσεις σε ομογενείς και ξένους, και να συγκεντρώσει απαραίτητες υλικές συνδρομές. Ο ίδιος ανέπτυξε αλληλογραφία με φιλέλληνες πολιτικούς και λόγιους, ενώ παράλληλα αρθρογραφούσε σε ξένα έντυπα για την ενίσχυση της Επανάστασης.
Ο Ι. Μ. Χατζηφώτης, σε άρθρο του με τίτλο «Αδαμάντιος Κοραής, 1748-1833», Φιλολογική Πρωτοχρονιά, 1971, μεταξύ άλλων αναφέρει τα ακόλουθα:
«Ο Αδαμάντιος Κοραής δεν ήταν μόνο μεγάλος φιλόλογος, αλλά και μεγάλος πατριώτης. Πάντα προσδοκούσε την απελευθέρωση της πατρίδας του. Γι’ αυτήν μοχθούσε με όλες τις δυνάμεις του. Όλες οι προσπάθειές του, είτε φιλολογικές, είτε πολιτικές, σ’ αυτήν κατέτειναν. Απηχούσε τις απόψεις των Γάλλων ιδεολόγων και πίστευε πως η ελευθερία θα ερχόταν με την πνευματική αναγέννηση και την άνοδο του πνευματικού επιπέδου του λαού. Βροντοφωνά γι’ αυτό να κτισθούν σχολεία. Προτείνει μάλιστα και ένα εξελιγμένο εκπαιδευτικό σύστημα, σύμφωνα με τη νέα παιδαγωγική της Δύσης. «Όλαι μας αι προλήψεις και αι κακίαι», τονίζει, «προέρχονται από της απαιδευσίας την καταραμένην αχλύν, ομίχλην, καταχνιάν. Μόνη η παιδεία ελευθερώνουσα τον νουν από την άγνοιαν διδάσκει τον άνθρωπον τα προς τον Θεόν και τον πλησίον καθήκοντα».
Αυτός, όσο πιο συνοπτικά γινόταν, ήταν ο Αδαμάντιος Κοραής. Μια από τις πιο λαμπρές μορφές του σύγχρονου Ελληνικού Έθνους. Πρωτεργάτης του ελληνικού διαφωτισμού, που αγωνίστηκε για την αφύπνιση του σκλαβωμένου γένους, και εισηγητής για τη μορφή που θα έπαιρνε η ελληνική γλώσσα στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος.
Στο Παρίσι, η μεγάλη αυτή μορφή των ελληνικών γραμμάτων άφησε τα εγκόσμια το 1833, αφού προηγουμένως είδε να πραγματοποιείται ο μεγάλος πόθος της ζωής του: η απελευθέρωση της λατρευτής του πατρίδας.
