«Τα μεγάλα πνευματικά μεγέθη είναι πάντα επίκαιρα. Σε μια περίοδο που το κλίμα είναι εξαιρετικά βαρύ, που ζούμε σχεδόν μια ομαδική κατάθλιψη, ήθελα να δώσω στον κόσμο, όσο μπορώ, με τις δικές μου δυνάμεις, ένα λιπαντικό ψυχής. Έναν βατήρα αισιοδοξίας. Να τον πατήσουμε και να εκτιναχθούμε» λέει ο Γιάννης Σμαραγδής. Αναφέρεται στη νέα του ταινία «Καζαντζάκης». Ήδη βγήκε στις αίθουσες, αφού η ζωή της ξεκίνησε με μια θριαμβευτική προβολή στο Hράκλειο, πατρίδα του συγγραφέα, αλλά και του σκηνοθέτη.
«Αυτός είναι ο Καζαντζάκης, δωρεάν τα δικαιώματα». Έτσι έγραφε το μήνυμα που πήρε ο Γιάννης Σμαραγδής από την πρώτη που διάβασε το σενάριο – το είχε γράψει ολομόναχος σε 21 μόλις μέρες, αλλά μετά από «50 χρόνια μελέτης». Ήταν η Νίκη Σταύρου, διευθύντρια των Eκδόσεων Καζαντζάκη, κόρη του αείμνηστου Πάτροκλου Σταύρου, θετού γιου της Ελένης Καζαντζάκη και δικαιούχου των πνευματικών δικαιωμάτων του.
Η όμορφη Νίκη, που τη βάφτισε η Ελένη Καζαντζάκη δίνοντάς της το όνομα του συζύγου της, παίζει και σε μια σκηνή της ταινίας. Εκεί όπου ο Αγγελος Σικελιανός (ο Νίκος Καρδώνης σε επίδειξη θεατρινισμού), φίλος μια ζωή του Καζαντζάκη, παρουσιάζει τον ανερχόμενο Κρητικό στους δικούς του φανατικούς.
Είναι η μέρα που, σύμφωνα με το σενάριο, ο Καζαντζάκης συναντά για πρώτη φορά τη δεύτερη σύζυγό του, Ελένη. «Είναι η νονά μου», φώναξε η Νίκη βλέποντας στα γυρίσματα τη Μαρίνα Καλογήρου, την ηθοποιό που την υποδύεται. «Είναι κανονική μετεμψύχωση» δήλωσε μπροστά στον Οδυσσέα Παπασπηλιόπουλο, που πότε υπερβολικά πότε με λιτή εσωτερικότητα κυριαρχεί στην ταινία ερμηνεύοντας τον Καζαντζάκη από την εφηβική μέχρι την ώριμη ηλικία του -τον 74χρονο συγγραφέα, που πεθαίνει το 1957 στο Φράιμπουργκ της Γερμανίας, παίζει ο Στέφανος Ληναίος.
Πώς να κλείσεις σε μια ταινία την πληθωρική προσωπικότητα και τη ζωή ενός συγγραφέα με τεράστιο σε όγκο και σημασία έργο σε μια ιδιαίτερα κρίσιμη εποχή για την Ελλάδα; Πού να ρίξεις το βάρος σου; Τι να αφήσεις έξω;
Ο Γιάννης Σμαραγδής επέλεξε τη σιγουριά της αφήγησης από τον ίδιο τον Καζαντζάκη, μια και το voice off, που ακούγεται σε όλη την ταινία (μαζί με την αδιάκοπη μουσική του Μίνωα Μάτσα), προέρχεται από την «Αναφορά στον Γκρέκο», τη συναρπαστική μυθιστορηματική αυτοβιογραφία του. Ισως γι’ αυτό και να μην υπάρχει ούτε μία αναφορά στην πρώτη του σύζυγο, τη συγγραφέα Γαλάτεια Καζαντζάκη – κάτι που ξενίζει.
Αυτό δεν σημαίνει, πάντως, ότι λείπει από την ταινία η πολυσυζητημένη και αμφιλεγόμενη ερωτική του ζωή. Εκτός από την αφοσιωμένη Ελένη, υπάρχει μια παράδοξη, σχεδόν κωμικά εκρηκτική, σεξουαλική σχέση του με νεαρή Εβραία κομμουνίστρια (Γιούλικα Σκαφιδά), αλλά και η ψυχοσωματική δερματική αντίδρασή του μπροστά στο ενδεχόμενο να κάνει σεξ, την εποχή που είχε βρει πνευματικό καταφύγιο στον Βούδα, αφού είχε πια «τελειώσει» με τον Χριστό.
Ο Γιάννης Σμαραγδής κρατάει κατά κύριο λόγο μια χρονική γραμμή στην αφήγηση και δομεί την ταινία σε κάτι σαν μικρά «κεφάλαια». Παιδικά χρόνια στην τουρκοκρατούμενη Κρήτη κάτω από το βάρος ενός θηριώδους, βάναυσου, αλλά και ηρωικού πατέρα (Αργύρης Ξάφης), μια ευκαιρία να αναπαραχθούν όλα τα κλισέ για τους άνδρες της Κρήτης.
Εφηβεία και πρώτα επαναστατικά σκιρτήματα του πνεύματος. Αθήνα και είσοδος στα Γράμματα. Εξορμήσεις σε Άγιον Όρος και έρημο του Σινά. Ταξίδια σε Αυστρία, Γερμανία, Σοβιετική Ένωση. Φλερτ με τον κομμουνισμό, αλλά και τελική απάρνησή του. Κατοχή στην Αίγινα, γράψιμο και ανέχεια. Εμφύλιος και αυτοεξορία στην Αντίμπ της Νότιας Γαλλίας.
Τα μεγάλα έργα του, η διεθνής αναγνώριση, η υπόθεση Νόμπελ, που δεν πήρε ποτέ γιατί τον πολέμησε η ίδια του η χώρα. Η σχέση του με τον Ζορμπά (Θοδωρής Αθερίδης). Η σύγκρουσή του με τη δική μας Εκκλησία, αλλά και τον Πάπα όταν κυκλοφόρησε ο «Τελευταίος πειρασμός». Η συνάντησή του με τη Μελίνα (Ζέτα Δούκα) και τον Ντασσέν (Αλέξανδρος Κολλάτος) που μετέφεραν το «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται» στο σινεμά.
Και πού βρίσκεται ο πνευματικός Καζαντζάκης; Ο σκηνοθέτης περνάει με μικρές, σύντομες, περιεκτικές φράσεις τη φιλοσοφία του, πέφτοντας (αναγκαστικά;) στη φόρμα του τσιτάτου.
Αντίθετα, απλώνει στην ταινία του πανέμορφα θαλασσινά τοπία, σχεδόν τουριστικά, και κάνει γυρίσματα σε πολλά μέρη (Κρήτη, Αίγινα, Αθήνα, Νότια Γαλλία, Αυστρία, Γερμανία), στοιχεία-ατού για μια μεγάλη παραγωγή, που σκοπεύει στο πλατύ κοινό. Αυτό που θα συζητηθεί είναι, πάντως, ένα αναπάντεχο μεταφυσικό κλίμα που τη διαπερνά.
Μια κατά βάση ρεαλιστική, ακαδημαϊκή ταινία τελειώνει με ένα εφέ που δύσκολα αντέχει στην οθόνη. Ένα φωτάκι βγαίνει από τον νεκρό συγγραφέα -η ψυχή του; Ανεβαίνει ψηλά στους ουρανούς, παίρνει τη μορφή του Καζαντζάκη, που γαλήνιος ενώνεται με τον άλλο μεγάλο Κρητικό, τον Ελ Γκρέκο. «Αυτός είναι ο Καζαντζάκης», απαντά κατηγορηματικά ο Γιάννης Σμαραγδής. «Ο ίδιος και το έργο του σε οδηγούν σε ένα ανώτερο στοιχείο του ανθρώπου, που είναι η ψυχή του».
Και τα κατακάθια σε φλιτζάνια του καφέ, που αναγγέλλουν τον θάνατο του συγγραφέα και τα διαβάζει έντρομη η κ. Πουαριέ, Ελληνίδα γειτόνισσα του ζεύγους στην Αντίμπ; «Α, αυτή είναι μια πραγματική ιστορία, που γράφει η ίδια η Ελένη Καζαντζάκη στο βιβλίο της “Ο ασυμβίβαστος”».
Η ταινία είναι αφιερωμένη στη μνήμη του Νίκου Κούνδουρου, του Στάθη Ψάλτη (που παίζει τον ρόλο ενός μοναχού) και του αδελφού του σκηνοθέτη, διευθυντή φωτογραφίας, Νίκου Σμαραγδή. Διεύθυνση φωτογραφίας: Άρις Σταύρου, σκηνικά-κοστούμια: Γιώργος Πάτσας, μοντάζ: Στέλλα Φιλιπποπούλου.
