Στο πλαίσιο του επετειακού εορτασμού των 180 χρόνων λειτουργίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου είχε διοργανώσει διεθνές συνέδριο στις 19-21 Ιανουαρίου 2017, με θέμα «Έλλην, Ρωμηός, Γραικός: Συλλογικοί προσδιορισμοί και ταυτότητες».
Εισαγωγικά εκφράζω την απορία γιατί χρησιμοποιήθηκε ο όρος «Ρωμηός» με ‘η’, ενώ η καθιερωμένη γραφή του είναι με ‘ι’: Ρωμιός. Αυτήν τη γραφή θα χρησιμοποιήσω στα δικά μου σχόλια.
Σύγχρονα Λεξικά, όπως για παράδειγμα του Καθηγητή Γ. Μπαμπινιώτη και του Καθηγητή Ε. Κριαρά, αυτήν τη γραφή δίνουν, με ‘ι’ και όχι με ‘η’. Εξάλλου, μια μεγάλη ποιητική σύνθεση του Γιάννη Ρίτσου έχει τον τίτλο «Ρωμιοσύνη».
Αναφορικά με τον όρο «Γραικός», ο Γ. Μπαμπινιώτης στο Λεξικό του «Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας» μεταξύ άλλων γράφει και τα ακόλουθα: «Σύμφωνα με την επικρατούσα εκδοχή, Γραικούς ονόμαζαν αρχικά τους Έλληνες της Δωδώνης οι Ιλλυριοί γείτονές τους έως ότου επικράτησε η ονομασία Έλληνες, όπως αναφέρεται στην ακόλουθη επιγραφή του 4ου αιώνα π.Χ.: «Έλληνες ωνομάσθησαν το πρότερον Γραικοί καλούμενοι».
Κάτι παρόμοιο είχε γράψει και ο φιλόσοφος της αρχαίας Ελλάδας Αριστοτέλης, αναφέροντας ότι κοντά στη Δωδώνη της Ηπείρου «ώκουν οι Σελλοί και οι καλούμενοι τότε μεν Γραικοί, νυν δε Έλληνες».
Έκρινα απαραίτητο να δώσω τα παραπάνω ετυμολογικά στοιχεία για τους όρους Ρωμιός και Γραικός, γιατί χρησιμοποιούνται συχνά ως συνώνυμα του όρου Έλληνας.
Εδώ νομίζω πως αξίζει να γίνει αναφορά στη χρήση του όρου Γραικός από τον ήρωα της Ελληνικής Επανάστασης Αθανάσιο Διάκο, ο οποίος είχε πληγωθεί θανάσιμα στη μάχη της Αλαμάνας στις 24 Απριλίου του 1821, με αποτέλεσμα να πιαστεί αιχμάλωτος από τους Τούρκους. Όταν οι Τούρκοι του πρότειναν να προσκυνήσει και να συνεργαστεί μαζί τους, εκείνος υπερήφανα απάντησε: «Εγώ Γραικὸς γεννήθηκα, Γραικὸς θε να πεθάνω».
Η επιστημονική επιτροπή που διοργάνωσε το εν λόγω διεθνές συνέδριο, στο σκεπτικό για τους στόχους του ανέφερε, μεταξύ άλλων, και τα ακόλουθα:
{…} Οι ραγδαίες πολιτικές και οικονομικές μεταβολές, καθώς και η ανάδυση νέων κοινωνικών και πολιτισμικών φαινομένων, που χαρακτήρισαν τις τελευταίες δεκαετίες, συνοδεύτηκαν από ζωηρό αναστοχασμό σε ζητήματα ταυτοτήτων. Τα ζητήματα αυτά βρέθηκαν στο επίκεντρο του επιστημονικού ενδιαφέροντος αλλά και της δημόσιας ιστορίας, προκαλώντας έντονο διάλογο, καθώς και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα επιστημονική παραγωγή. Η σχετική έρευνα εμπλούτισε τις γνώσεις μας, εκλέπτυνε την ιστορική μας ματιά, συνέβαλε σε νέες κριτικές προσεγγίσεις, διευρύνοντας τον προβληματισμό μας αναφορικά με τις ιστορικές διαδρομές των εννοιών που χρησιμοποιήθηκαν ως συλλογικοί προσδιορισμοί, τόσο από τη διεθνή όσο και από την ελληνική βιβλιογραφία.
{…} Οι θεματικές του συνεδρίου θα επικεντρωθούν στο περιεχόμενο και στις έννοιες που προσέλαβαν σε διαφορετικές ιστορικές στιγμές όροι που σήμερα παραπέμπουν στη συλλογικότητα των Ελλήνων. Φιλοξενώντας παραδείγματα από διαφορετικές ιστορικές εμπειρίες και κοινωνικοπολιτικά περιβάλλοντα, από τον αρχαιοελληνικό κόσμο μέχρι τον 19o αιώνα και τη συγκρότηση του ελληνικού κράτους, το συνέδριο έχει στόχο να αναδείξει τις σύνθετες διεργασίες συγκρότησης των συλλογικών προσδιορισμών ‘Έλλην’, ‘Ρωμηός’, ‘Γραικός’, και τη χρήση τους στα εκάστοτε ιστορικά συμφραζόμενα και στην ιστορική έρευνα.
Στο συνέδριο παρουσίασαν τις εισηγήσεις τους 45 ομιλητές (στα ελληνικά και τα αγγλικά), από τους οποίους οι οκτώ προέρχονταν από πανεπιστήμια του εξωτερικού.
Η κ. Όλγα Κατσιαρδή-Hering, Καθηγήτρια Ιστορίας στο ΕΚΠΑ, η οποία ήταν Πρόεδρος της επιστημονικής επιτροπής του συνεδρίου, παρουσίασε την κεντρική ομιλία με θέμα ‘Έλλην’, ‘Ρωμηός’, ‘Γραικός’. Από το πολυεθνικό στο εθνικό’, και έκανε μια επιστημονική ανάλυση των τριών αυτών όρων.
Ακολουθεί ένα απόσπασμα από την ομιλία της.
«Οι υπό εξέταση όροι σχετίζονται με την δυνάμει ή και εν τοις πράγμασι διαμόρφωση εθνικών ταυτοτήτων, οι οποίες με την εμφάνιση του εθνικισμού οδήγησαν και στην ίδρυση εθνικών κρατών, αλλά και με την αναζήτηση ή όχι εθνοτικών ή εθνικών ταυτοτήτων σε εποχές προ του 19ου αιώνα Η αναζήτηση αυτή είχε αντίκτυπο και στην ανασημασιοδότηση όρων, που στο παρελθόν απαντούσαν με διάφορο περιεχόμενο – όπως συμβαίνει, επίσης, με τους όρους ‘γένος– έθνος’ (natio/nation) – αλλά και των όρων με τους οποίους αποκαλούνταν οι επιμέρους λαοί ανά χρονικές περιόδους και περιοχές. Οι περισσότερες ιστοριογραφικές συζητήσεις είχαν, ως τώρα, ως αντικείμενο εξέτασης λαούς που, κατά τεκμήριο, υπήρξαν υπήκοοι πολυεθνικών/πολυθρησκευτικών αυτοκρατοριών ή και λαών που συναποτέλεσαν τον 19ο αιώνα έθνη–κράτη, και, λιγότερο, εκείνων των αυτοκρατορικών και κρατικών σχημάτων που μπορούσαν να ‘τεκμηριώνουν’ σχέση κράτους και έθνους ήδη από την πρώιμη νεότερη εποχή (π.χ. Γαλλίας, Αγγλίας). Σκοπός της ανακοίνωσης αυτής είναι να προσεγγισθούν οι ιδεολογικές επιδράσεις που, πιθανόν, αποτυπώνονται στους όρους Έλλην, Γραικός, Ρωμηός, μέσα από το discourse των αλλαγών που συνεπέφεραν οι μεταβολές σε αυτοκρατορικά και άλλα συστήματα (Ρωμαίων, Βενετών, Γάλλων, Άγγλων, Ρώσων κ.ά.) στις περιοχές όπου κατοικούσαν οι λαοί με τούς οποίους οι Αρχές εξουσίας τους προσδιόριζαν».
Ένα από τα παραδείγματα που ανέφερε η Όλγα Κατσιαρδή-Hering στην ομιλία της ήταν αυτό του Κοραή, ο οποίος χρησιμοποιούσε τον όρο Γραικός αντί του Ρωμιός, γιατί θύμιζε τα χρόνια της σκλαβιάς και την Επανάσταση, και αντί του Έλληνα γιατί αναφερόταν κυρίως στους αρχαίους Έλληνες. Σε αντίθεση, λίγο πριν από τον Κοραή, ο Ρήγας στο ποίημά του Θούριος, χρησιμοποίησε τον όρο Ρωμιός αντί για Γραικός ή Έλληνας. Τελικά, η καθηγήτρια Όλγα Κατσιαρδή-Hering ανέφερε πως επικράτησε ο όρος Έλλην, που σημαίνει τον πολίτη της Ελληνικής Δημοκρατίας.
Από τις άλλες ομιλίες στο συνέδριο επέλεξα το ακόλουθο απόσπασμα από την ομιλία της Ελπίδας Βόγλη, Επίκουρης Καθηγήτριας, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, το θέμα της οποίας ήταν: ‘Ποιοι είναι Έλληνες;». Ο ορισμός του πολίτη και οι αναμορφώσεις της ελληνικής ταυτότητας κατά τη διάρκεια της Επανάστασης’. Ακολουθεί το σχετικό απόσπασμα.
«Η προοπτική της σύστασης ελληνικού εθνικού κράτους μετά την έναρξη των εχθροπραξιών το 1821 εγκαινίασε ένα νέο κύκλο συζητήσεων σχετικά με το περιεχόμενο της ελληνικής ταυτότητας. Εξάλλου, οι Έλληνες που πρωταγωνιστούσαν ήταν αποκλειστικά οι πολίτες του κράτους που επρόκειτο να δημιουργηθεί, εάν η έκβαση του πολέμου επέτρεπε την αναγόρευσή τους σε κυρίαρχο λαό και ανεξάρτητο πολιτικό έθνος – όροι, επίσης νεωτερικοί, που εισήχθησαν στο ελληνικό λεξιλόγιο σχεδόν ως υποσύνολα της ‘φαντασιακής’ κοινότητας του ‘γένους’ αλλά και ως διακριτές συλλογικότητες που συνδέονταν στενά με τις επαρχίες που θα αποτελούσαν την επικράτεια της μελλοντικής Ελλάδας. Υπό αυτό το πρίσμα ο ορισμός του πολίτη αποτέλεσε τη νέα ταυτότητα του Έλληνα, η οποία ήταν αναγκαίο να περιγράφει με σαφή κριτήρια τόσο την εθνική ενότητα των επαναστατών όσο και την εθνική υπόσταση του επιδιωκόμενου κράτους».
Από τα παραπάνω αποσπάσματα είμαι της γνώμης πως προκύπτει το συμπέρασμα ότι το διεθνές συνέδριο στην Αθήνα τον Ιανουάριο του 2017 κάλυψε σημαντικές πτυχές των όρων Έλληνας, Ρωμιός, Γραικός, οι οποίοι κατά περιόδους χρησιμοποιήθηκαν για την περιγραφή των πολιτών της Ελλάδας, αλλά και της ευρύτερης περιοχής στους ελληνιστικούς χρόνους και κατά τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ πρόσφερε μια μεγάλη υπηρεσία στην Ελλάδα με τη διοργάνωση του διεθνούς συνεδρίου τον Ιανουάριο του 2017, στο οποίο αξιολογήθηκαν, και διευκρινίστηκαν, από πανεπιστημιακούς ιστορικούς και γλωσσολόγους οι όροι Έλλην, Ρωμιός, Γραικός, οι οποίοι αν και εννοιολογικά είναι ταυτόσημοι, χρησιμοποιήθηκαν σε διάφορες περιόδους του έθνους μας, χωρίς όμως να αλλοιώνουν το χαρακτήρα του.
Βέβαια ο όρος Έλληνας είναι ο ενδεδειγμένος, καθότι ταυτίζεται με την ονομασία της Ελλάδας. Κατά την άποψή μου, διεθνώς έπρεπε να χρησιμοποιείται ο αντίστοιχος στην αγγλική όρος Hellas, αντί του ισχύοντος Greece, και οι Έλληνες Hellenes αντί για Greeks.
Ο όρος Hellas στην αγγλική, αντί για Ellas, οφείλεται στη θεωρία του Ολλανδού γλωσσολόγου Εράσμου (16ος αιώνας) ότι στην αρχαία ελληνική η δασεία στα αρχικά φωνήεντα πρόσθετε τον ήχο ‘χ’, (h), όπως στην περίπτωση των ελληνικών λέξεων ιστορία, υπόθεση, και πολλών άλλων, οι οποίες στην αγγλική παίρνουν μπροστά το ‘h’ και γίνονται history, hypothesis, κλπ.
Ο Έρασμος είχε εκφράσει και άλλες απόψεις για την προφορά φωνηέντων, και μάλιστα διφθόγγων, στην αρχαία ελληνική, οι οποίες έχουν υιοθετηθεί από τα προγράμματα κλασικών σπουδών σε αυστραλιανά πανεπιστήμια, αλλά και σε πανεπιστήμια άλλων χωρών. Αυτό το είχα διαπιστώσει όταν σπούδαζα Αρχαία Ελληνικά στο Πανεπιστήμιο Μελβούρνης στις αρχές της δεκαετίας του 1960.
