Η ίδρυση μοναστηριών και ο μοναχισμός στην Κύπρο, αναφέρονται από τους πρώτους αιώνες του Χριστιανισμού. Είναι ταυτισμένα με τη γη της και εμψυχώνουν και ενδυναμώνουν την πίστη των κατοίκων σε ώρες ειρήνης αλλά και αναταραχής. Αξιοσημείωτο και το γεγονός, ότι παρά το πέρασμα τόσων αιώνων, ο Ελληνισμός διατηρεί αρμονική και ζωντανή σχέση με τις εκκλησίες και τα μοναστήρια του. Σε καιρούς μάλιστα που διάφοροι κατακτητές προσπάθησαν ν’ αλλοιώσουν ακόμα και να αφομοιώσουν τον λαό και να εξαλείψουν τη γλώσσα, τη θρησκεία και την εθνική φυσιογνωμία, τα μοναστήρια επηρέασαν την συνείδηση, την πνευματική και την ηθική ανάπτυξη και την κοινωνική ζωή του τόπου. Έγιναν σχολές σπουδής και παιδείας, ασφαλή καταφύγια, εργαστήρια αγιογραφίας, ξυλογλυπτικής και καλλιγραφίας.

Τούτες τις μέρες και με την ευκαιρία της γιορτής της Παναγιάς, όπου κατά τον ποιητή, «ο γλυκός της θάνατος σκόρπισε χαρά στην οικουμένη», ας αφήσουμε την σκέψη να μάς ταξιδέψει και στ’ αχνάρια της θρησκευτικής μας παράδοσης, ας περιδιαβούμε μερικά από τα μοναστήρια της ιδιαίτερης πατρίδας μου, κτισμένα κατά τους βυζαντινούς χρόνους, που είναι/ήταν αφιερωμένα στην Παναγιά.

Θα πρέπει να ήμουν γύρω στα 12, όταν Δεκαπενταύγουστο, πήγαμε οικογενειακώς διήμερο προσκύνημα στην ιερά μονή Παναγίας του Κύκκου, στο Μυλικούρι, στα βουνά του Τροόδους. Σάββατο απόγευμα και μετά τον εσπερινό, αφού προσκυνήσαμε την ιερή εικόνα, μια από τις τρεις που ζωγράφισε ο απόστολος Λουκάς, που ως γνωστόν είναι σκεπασμένη, κατά μια άποψη γιατί το θέλησε ο αυτοκράτορας Αλέξιος και κατ’ άλλους, για να εμπνέει σεβασμό, οι μοναχοί μάς παρεχώρησαν δωμάτια για διανυκτέρευση στις εγκαταστάσεις της μονής.

Στο μεταξύ οι μικροπωλητές, που είχαν ήδη στήσει στο δρόμο και τα παραπλήσια μονοπάτια πάγκους με οπωρικά, υφαντά, πήλινα σκεύη και άλλα, προέβλεπαν σ’ ένα επικερδές εμπορικό διήμερο πανηγύρι.

Το ξημέρωμα μας βρήκε στο μονοπάτι βόρεια της μονής, για την ψηλότερη κορφή, όπου βρίσκεται το «Θρονί της Παναγιάς»*. Παλαιότερα, υπήρχε ένας ξύλινος θρόνος με την εικόνα της Παναγίας, όπου οι πιστοί προσφέρουν δέηση στην Θεοτόκο κι επικαλούνται τη χάρη της σε εποχές ανομβρίας. Αργότερα αντικαταστάθηκε από μαρμαρένιο κουβούκλιο. Εκεί είναι λαξεμένος και ο πέτρινος τάφος του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’, που κατά δική του προτροπή, ατενίζει την αγαπημένη του γη από όλα τα σημεία του ορίζοντα.

Φυσικά προλάβαμε και την πανηγυρική θεία λειτουργία. Η σημερινή αρχιτεκτονική του ναού είναι ρυθμού Βασιλικής με τρούλλο. Παρά το γεγονός ότι σύμφωνα με το εορτολόγιο πανηγυρίζει στις 8 Σεπτεμβρίου (Γέννηση της Θεοτόκου), θυμάμαι ότι είχε πολύ κόσμο.

Ιδρυτής της μονής σύμφωνα με την παράδοση, θεωρείται ο ασκητής Ησαΐας, που ζούσε στα βουνά του Κύκκου. Λέγεται Βασιλική και Σταυροπηγιακή. Βασιλική, γιατί ιδρύθηκε με προσωπική οικονομική βοήθεια του Αλεξίου Κομνηνού το 1081 – 1118 και Σταυροπηγιακή γιατί στο θεμέλιο λίθο τοποθετήθηκε σταυρός, που σημαίνει ότι το μοναστήρι αυτοδιοικείται.

Κατά την επικρατέστερη εκτίμηση, το όνομα οφείλεται σ’ έναν αυτοφυόμενο θάμνο της περιοχής που ονομαζόταν κόκκος. Η παράδοση όμως το συνδέει με το λάλημα ενός πουλιού, όπου κατά τους βυζαντινούς χρόνους, κελαηδούσε στα γύρω βουνά κι έλεγε: «Κύκκου – Κύκκου το βουνί, μοναστήρι θα γενεί, μια χρυσή Κυρά θα μπει, και ποτέ της δεν θα βγει».

Δυστυχώς, πυρκαγιές το 1365, το 1541 το 1751 και το 1813 προκάλεσαν ανεπανόρθωτες ζημιές. Σημειώνουμε, ότι κατά την διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα 1955 – 1959, η μονή ήταν από τους κύριους χρηματοδότες και παρείχε καταφύγιο στους αγωνιστές.

Διαθέτει μουσείο, βιβλιοθήκη, συλλογές με ιερά σκεύη, βυζαντινά χειρόγραφα, σπάνια βιβλία και οθωμανικά έγγραφα, χάρτες και άλλα κειμήλια. Η εικόνα αποτελεί πανορθόδοξο παλλαϊκό προσκύνημα.

Για την μεσημεριάτικη σούβλα συνοδευόμενη από βαρύ κυπριακό, κόκκινο κρασί, ο οδηγός του λεωφορείου, ο κ. Μυρτής, μάς οδήγησε στο κοντινό μοναστήρι Παναγίας της Χρυσορογιάτισας. Κρυμμένο μέσα σε μια καταπράσινη ρεματιά, κοντά στον κεντρικό δρόμο προς το χωριό Παναγιά Πάφου, χαράκτηκε στα παιδικά μου μάτια ως η πιο χαρούμενη, πανηγυριώτικη εικόνα, πριν το υπερπόντιο ταξίδι μου στο Νότο το 1967. Λίγο τα όργανα που σιγόνταραν τσιατιστάδες, λίγο ο χορός μαζί με τη μυρωδιά των ψητών και το βουνίσιο αεράκι αλλά και το εύηχο της ονομασίας του μοναστηριού που μου χάιδευαν τις αισθήσεις, έμεινε στην μνήμη μου σαν κάτι ξεχωριστό, μοναδικό!

Η παράδοση αναφέρει ότι κτίστηκε τον 12ο αιώνα και αποδίδει την εικόνα της Παναγίας, ως μία από τις εβδομήντα, πιστά αντίγραφα των τριών, που ζωγράφισε ο απόστολος Λουκάς. Δυστυχώς πυρκαγιά, κατάστρεψε τους μοναστηριακούς χώρους. Διασώθηκε η εκκλησία με λίγες τοιχογραφίες πάνω από τις εισόδους.

Καθώς λοιπόν ο επισκέπτης θα βρίσκεται στην περιοχή του Τροόδους, αξίζει να επισκεφτεί την μονή Παναγίας του Μαχαιρά στα Λαζανιά. Σύμφωνα με την παράδοση ιδρύθηκε μεταξύ 1150 – 1170 από χορηγία του αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνού προς τους ασκητές Νεόφυτο και Ιγνάτιο. Στην αρχή οι δυο μοναχοί, έκτισαν ένα μικρό εκκλησάκι και αργότερα, ο επίσκοπος Ταμασσού Νείλος, το Καθολικό και όλα τα υπόλοιπα κτίσματα. Η τελευταία πυρκαγιά ήταν το 1892, όταν καταστράφηκε το Καθολικό. Εκεί φυλάσσεται η παλλάδιος εικόνα της Παναγίας. Η μονή συνδέεται με τον αρχιεπίσκοπο Κυπριανό που απαγχονίστηκε από τους Τούρκους το 1821 και τον ήρωα της ΕΟΚΑ Γρηγόρη Αυξεντίου, που τα χρόνια της επανάστασης 1955-1959, οι Άγγλοι, μετά από προδοσία, περιέλουσαν με βενζίνη το κρησφύγετο που κρυβόταν και τον έκαψαν ζωντανό. Ήταν 3 του Μάρτη 1957 και ο Γρηγόρης μόλις 29 χρόνων. Τα κειμήλια και οι θησαυροί της μονής που διασώθηκαν από τους μοναχούς ανά τους αιώνες, φυλάσσονται στο Σκευοφυλάκιο.

Μέσα σ’ ένα πευκόφυτο τοπίο στις νότιες πλαγιές του Τροόδους κοντά στο τουριστικό θέρετρο των Άνω Πλατρών, βρίσκεται η μονή Παναγίας της Τροοδίτισσας.

Η παράδοση αναφέρει ότι κτίστηκε μετά τον 10ο αιώνα ίσως και τον 12ο, από διωγμένους μοναχούς της Μικράς Ασίας. Τα κτίσματα της μονής που ανασκευάστηκαν σε μεγάλο βαθμό και της εκκλησίας που είναι τρίκλιτη με ξύλινη στέγη, ανάγονται στην περίοδο της Τουρκοκρατίας.

Κοντά στο χωριό Μονάγρι της επαρχίας Λεμεσού και νότια της οροσειράς του Τροόδους, βρίσκεται η γυναικεία μονή Παναγίας Αμασγούς. Οι ιστορικοί/μελετητές τοποθετούν το κτίσιμό της στα 1000μΧ. με τοιχογραφίες του 11ου έως 16ου αιώνα.

Από τα παλιά κτίσματα σώθηκε μόνο το Καθολικό. Προς το τέλος του 18ου εγκαταλείφτηκε από μοναχούς. Το 1991 επαναλειτούργησε ως γυναικεία όπου προστέθηκαν νέα κτίσματα. Εκεί είναι ενθρονισμένη η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Αμασγιώτισσας ή Δαμασκούς, έργο του 1564, που φέρει στο κέντρο την Σταύρωση.

Το μοναδικό κτίσμα που απέμεινε από το μοναστηριακό οικοδόμημα της μονής των Φορβίων, που πιθανώς πήρε το όνομα από την εκτροφή αλόγων στους στάβλους της μονής, είναι η εκκλησία της Παναγίας Φορβιώτισσας της Ασίνου κοντά στο χωριό Νικητάρι στους πρόποδες του Τροόδους. Υπολογίζεται ότι κτίστηκε μεταξύ 1099 και 1106 μΧ. και φιλοτεχνήθηκε από Κωνσταντινουπολίτες αγιογράφους. Τον 12ο αιώνα προστέθηκε στον κυρίως ναό αψιδωτός νάρθηκας. Ωστόσο οι απείρου κάλλους τοιχογραφίες του ναού, που θαυμάζει σήμερα ο επισκέπτης είναι του 1333 μΧ.

Στο χωριό Λαγουδερά, οι μελετητές εντοπίζουν το μοναστήρι Παναγίας του Άρακα από το οποίο σώζεται μόνο η βόρεια πτέρυγα των κελιών. Η εκκλησία^ είναι σε σχέδιο σταυροειδές με τρούλο. Πήρε το όνομα από το φυτό άρακος που φυτρώνει στην περιοχή. Ήταν μια από τις πιο φημισμένες μονές της Κύπρου, κυρίως για τις σπάνιες τοιχογραφίες από συνεργεία από την Πόλη από το έτος 1192, δηλαδή ένα χρόνο πριν την κατάκτηση του νησιού από το Άγγλο βασιλιά Ριχάρδο τον Λεοντόκαρδο. Αξίζει ν’ αναφέρουμε ότι τοιχογραφίες κοσμούν και τους εξωτερικούς τοίχους, ενώ ένα ξυλόγλυπτο εικονοστάσι χρονολογείται από το 1673.

Σε μια εύφορη κοιλάδα της Σολέας κοντά στο χωριό Γαλάτα, βρίσκεται η μονή Παναγίας Ποδίθου. Κτίστηκε το 1502 με χορηγία του Δημήτρη ντε Κορόν. Από το μοναστηριακό κτίσμα σώζεται μόνο ο ξυλόστεγος ναός της Παναγιάς^ με αγκιστρωτό κεραμίδι. Οι τοιχογραφίες είναι ιταλο-βυζαντινής τεχνοτροπίας, ενώ το εικονοστάσι είναι σύγχρονο με φορητές εικόνες.

ΣΤΑ ΚΑΤΕΧΟΜΕΝΑ

Η μονή Παναγίας Αψινθιώτισσας, ήταν κτισμένη με σπάνιο εξαγωνικό σχέδιο στις νότιες πλαγιές του Πανταδάκτυλου στο Βόρειο τμήμα της μεγαλονήσου. Απέχει μόλις 15 χιλιόμετρα από τη Λευκωσία. Οι μελετητές/ερευνητές υπολογίζουν ότι κτίστηκε μεταξύ 1190 και 1210. Από τον 18ο αιώνα ήταν ήδη ερειπωμένο. Στα νεότερα χρόνια 1963,1967 η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως τα ερείπια της Τράπεζας της μονής και δείγματα των τοιχογραφιών του 12ου 14ου και 16ου αιώνα. Δυστυχώς το εναπομείναν κτίσμα καταστράφηκε από την άγρια θηριωδία των Τούρκων.

Μια από τις πιο σημαντικές μονές, που διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στην Ιστορία της μεγαλονήσου και που τοποθετείται στον 6ο αιώνα, είναι η μονή Παναγίας Αχειροποιήτου. Ο ναός, που είναι κτισμένος πάνω σε ερείπια προγενέστερης πεντάκλιτης παλαιοχριστιανικής Βασιλικής, από τα οποία σώζεται ένα μέρος του ιερού Βήματος, έχει σταυροειδές σχέδιο με τρούλλο και ελάχιστες εναπομείναντες τοιχογραφίες του 12ου αιώνα. Η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, πιστεύεται, όπως αναφέρει η επιγραφή, ότι περιλαμβάνει κομμάτι από το Άγιο Μανδήλιο. Βρίσκεται στο χώρο της αρχαίας Λάμπουσας παραλιακά, δυτικά της Κερύνειας. Παρότι από τις αρχές του 20ου αιώνα έπαψε να λειτουργεί ως μονή, παρέμεινε σημαντικό προσκύνημα των κατοίκων του νησιού. Σήμερα βουβή κι ανήμπορη περιμένει…

Στη μονή Παναγίας των Καθάρων, μια από τις αρχαιότερες της Κύπρου και σημείο αναφοράς των απανταχού Ιθακησίων όπου εφυλάσσετο η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, προσέτρεχαν οι πιστοί που είχαν ασθένειες στα μάτια να επικαλεστούν τη θεία χάρη της για καλή υγεία. Βρίσκεται στην επαρχία Κυρήνειας κοντά στο χωριό Λάρνακα της Λαπήθου και υπό Τουρκική κατοχή.

Στην επαρχία Αμμοχώστου, υπό Τουρκική κατοχή από το 1974, βρίσκεται και η μονή Παναγίας Τοχνιού. Υπολογίζεται ότι κτίστηκε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, ωστόσο το Καθολικό της χρονολογείται στον 12ο αιώνα.

Στο ναό διασώζονταν λίγες τοιχογραφίες που δυστυχώς μετά την Τουρκική εισβολή και τις λεηλασίες που υπέστη από την μπότα του Αττίλα, παραμένει άγνωστη η τύχη τους.

Με τρεις τρούλους και ψηλό καμπαναριό, ένα σπάνιο αρχιτεκτονικό σχέδιο, είναι/ήταν η περικαλλής μονή Παναγίας Αυγασίδας στην επαρχία Αμμοχώστου. Το κτίσιμό της τοποθετείται στον 15ο αιώνα ενώ τα μοναστηριακά κτίσματα συμπληρώθηκαν στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, Δυστυχώς σήμερα δεν υπάρχει ούτε ίχνος. Μετά την εισβολή έχει καταστραφεί ολοσχερώς.

Σαράντα τέσσερα χρόνια μετά και παρότι η Κύπρος έχει υπογράψει διεθνείς συμβάσεις για τη διαφύλαξη ή και τη διάσωση της πολιτιστικής κληρονομιάς, οι βανδαλισμοί και οι λεηλασίες στα κατεχόμενα συνεχίζονται. Αν προσθέσουμε και την αρχαιοκαπηλία και τη φυγάδευση πολύτιμων μνημείων, τότε καταλαβαίνουμε το μέγεθος της αλλοίωσης της πολιτιστικής φυσιογνωμίας στα βόρεια του νησιού.

ΧΑΡΜΟΣΥΝΟ ΜΗΝΥΜΑ

Κατάσπαρτο όμως το νησί είναι και με εκκλησίες της Παναγίας -βυζαντινά μνημεία, αφιερωμένες στη χάρη της και κτισμένες σε ερείπια παλαιοχριστιανικών χρόνων. Όπως της Αγγελόκτιστης στο Κίτι, Ιαματικής στον Αρακαπά, Κανακαριάς στη Λυθράγκωμη, Κυράς στα Λειβάδια, Μουτουλά στον Μουτουλά, Στάζουσας στα Πυργά, Χρυσελεούσης στην Έμπα και Χρυσοσπηλιώτισσας στη Δευτερά, έτσι για ν’ αναφέρουμε μερικές.\

Σίγουρα μέρες που είναι, ο καθένας αφήνει τη σκέψη στο δικό του γνώριμο, πνευματικό κέντρο. Λίγο λιβάνι κι ένα κερί, ανάταση ψυχής για υγεία και μακροημέρευση.

Χρόνια Πολλά!
*Σήμερα η μετάβαση γίνεται με αυτοκίνητο
^ Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάςαπό την UNESCO
Πηγές/Μελέτες:
Νικηφόρος, Ηγούμενος
Ιεράς Μονής Κύκκου
Χρύσανθος Χρήστου
Ακαδημαϊκός
Ιωάννης Θεοχαρίδης
Κέντρο Μελετών Μονής Κύκκου
Κωστής Κοκκινόφτας
Ερευνητής
Γιώργος Φιλοθέου
Βυζαντινολόγος
Μιχαλάκης Ζαμπέλας
Εκκλησίες και Μοναστήρια της Κύπρου