Από τη στήλη αυτήν όταν καλύπτω λογοτεχνικά θέματα, συχνά αναφέρομαι σε όρους όπως ρομαντισμός, ρεαλισμός, νατουραλισμός, παρνασσισμός, συμβολισμός, υπερρεαλισμός ή σουρεαλισμός, μοντερνισμός και κλασικισμός.

Οι παραπάνω όροι σχετίζονται με τις λογοτεχνικές σχολές που εμφανίστηκαν στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία από τον 16ο αιώνα, και λίγο αργότερα στη νεοελληνική λογοτεχνία μέχρι τα τέλη του 20ού αιώνα.

Οι παρακάτω πληροφορίες δίνονται για την καλύτερη κατανόηση των σχολών αυτών, και για τις χρονικές περιόδους που έκαναν την εμφάνισή τους.

1. Ρομαντισμός

Ο ρομαντισμός έκανε την εμφάνισή του στην Γαλλία στα τέλη του 18ου αιώνα και σύντομα εξαπλώθηκε και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Γεννήθηκε ως αντίδραση προς τον κλασικισμό και το διαφωτισμό (για τον οποίο έγραψα την περασμένη εβδομάδα) και κύριο χαρακτηριστικό του ήταν η ρομαντική διάθεση, με την έννοια ότι σε συγκεκριμένα έργα κυριαρχούσε το συναίσθημα αντί της λογικής.

Τα κυρίαρχα στοιχεία στα λογοτεχνικά έργα του ρομαντισμού ήταν η μελαγχολία, ο θάνατος, η νοσταλγία για το παρελθόν, καθώς και η απαισιοδοξία για το μέλλον.

Ο ρομαντισμός στη νεοελληνική λογοτεχνία εκφράστηκε κυρίως από τους Φαναριώτες της Α’ Αθηναϊκής Σχολής κατά την περίοδο 1830-1880, οι οποίοι έγραφαν στην καθαρεύουσα, και κυρίως έργα που εξυμνούσαν τον ηρωικό αγώνα των Ελλήνων κατά των Τούρκων, ή που αναφέρονταν στο ένδοξο αρχαίο παρελθόν.

2. Ρεαλισμός

Ο ρεαλισμός είχε αναπτυχθεί στην Γαλλία στα μέσα του 19ου αιώνα ως αντίδραση προς τον αισθηματισμό του ρομαντισμού, με πρώτο και σημαντικότερο εκπρόσωπο τον Gustave Flaubert, συγγραφέα του περίφημου μυθιστορήματος “Μαντάμ Μποβαρί”, ενώ παράλληλα ο ρομαντισμός έκανε την εμφάνισή του και στη Ρωσία, κυρίως σε έργα του Ντοστογιέφσκι.

Κύριος στόχος του ρεαλισμού ήταν η πιστή απόδοση της πραγματικότητας, και τα θέματα των έργων προέρχονταν από την καθημερινή εμπειρία, ενώ οι λογοτέχνες τηρούσαν αντικειμενική στάση απέναντι στα γεγονότα που περιέγραφαν, χωρίς εξάρσεις και εξιδανικεύσεις, ενώ συχνά ήταν και εμφανής η κριτική τους διάθεση.

Οι συγγραφείς δεν στόχευαν στον εντυπωσιασμό, αλλά άφηναν την πραγματικότητα να μιλήσει από μόνη της. Επέλεγαν θέματα οικεία στους αναγνώστες, και πρόβαλλαν τις εμπειρίες της καθημερινής ζωής. Οι ήρωές τους ήταν κατά κάποιον τρόπο εκπρόσωποι της κοινωνίας και του πολιτισμού στον οποίο υποτίθεται ότι ανήκαν, και για το λόγο αυτό εκλαμβάνονταν ως αληθοφανείς.

Για παράδειγμα, σε συγγραφείς όπως ο Ντοστογιέφσκι, έχουμε τον λεγόμενο ψυχολογικό ρεαλισμό, με τον οποίο απεικονιζόταν ο ψυχικός κόσμος του ανθρώπου, ακόμη και στις πιο ακραίες εκδηλώσεις του.

Από την άλλη πλευρά, όταν ο συγγραφέας επιμένει κυρίως στην απεικόνιση των κοινωνικών σχέσεων και προβλημάτων, και αντιμετωπίζει κριτικά την ίδια την κοινωνία, γεννιέται ο λεγόμενος κοινωνικός ρεαλισμός, μέσα από τον οποίο προέκυψε ο νατουραλισμός.

3. Νατουραλισμός

Ο νατουραλισμός, όπως ο ρομαντισμός και ο ρεαλισμός, αναπτύχθηκε στη Γαλλία κατά τα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, και αποτελεί εξέλιξη, αλλά και ακραία εκδοχή, του ρεαλισμού. Κοινό στοιχείο των δύο αυτών τεχνοτροπιών είναι η αναπαράσταση της πραγματικότητας, αλλά στον νατουραλισμό με μεγαλύτερη ακρίβεια και χωρίς εξωραϊσμούς. Ο Γάλλος Emile Zola θεωρείται ο πατέρας του νατουραλισμού και ο θερμότερος υποστηρικτής του.

Οι λογοτέχνες στα νατουραλιστικά έργα τους επικέντρωναν το ενδιαφέρον τους στα προβλήματα της καθημερινής ζωής με λεπτομερείς περιγραφές βίαιων σκηνών και συχνά στο τραγικό τέλος στο οποίο οδηγούνταν τα κύρια πρόσωπα των έργων τους.

Οι νατουραλιστές λογοτέχνες στα έργα τους έδειχναν πως η συμπεριφορά του ατόμου επηρεάζεται τόσο από εξωγενείς, όσο και από ενδογενείς, παράγοντες, και ως εκ τούτου οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες αποτελούσαν σημαντικούς παράγοντες για τη ζωή των πρωταγωνιστών στα έργα τους.

Ως εκ τούτου, κύριος στόχος των νατουραλιστών ήταν το μήνυμα προς την επικρατούσα τάξη στις κοινωνίες τους ότι η πολιτική της είχε σημαντικές επιπτώσεις στη ζωή των απλών πολιτών. Ο νατουραλισμός συνδέεται κυρίως με την πεζογραφία, και πιο συγκεκριμένα με το μυθιστόρημα.

4. Παρνασσισμός

Ο παρνασσισμός ξεκίνησε και αυτός από τη Γαλλία και κυριάρχησε στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία κατά το διάστημα 1850-1880, ως αντίδραση στις συναισθηματικές υπερβολές του ρομαντισμού. Ο παρνασσισμός επανέφερε στοιχεία του κλασικισμού και στράφηκε προς την ελληνική και τη ρωμαϊκή αρχαιότητα.

Χαρακτηριστικά των έργων του παρνασσισμού είναι η ρεαλιστική αναπαράσταση με ακριβείς περιγραφές, καθώς και η αψεγάδιαστη μορφή. Οι λογοτέχνες αντλούσαν τα θέματά τους από την καθημερινή, κοινωνική, αλλά και ιστορική πραγματικότητα, και επιδίωκαν την απόλυτη τελειότητα με την αυστηρή τήρηση των μετρικών κανόνων, την επιμονή στην αναζήτηση των κατάλληλων λέξεων, καθώς και τη σύμπτυξη των νοημάτων.

Στην ποίηση οι παρνασσιστές επεξεργάζονταν τον στίχο, σέβονταν τους ρυθμικούς, στιχουργικούς και μετρικούς κανόνες, καθώς και την ομοιοκαταληξία. Πολλοί από αυτούς έγραψαν σονέτα, τα οποία έχουν σαφή δομή ως προς τον αριθμό των στροφών και την ομοιοκαταληξία.

Στην Ελλάδα παρνασσιακά ποιήματα έγραψαν κυρίως ο Παλαμάς, ο Δροσίνης, ο Βιζυηνός, ο Μαβίλης, ο Σικελιανός, ο Βάρναλης και ο Γρυπάρης, οι οποίοι εξέφρασαν και το πατριωτικό συναίσθημα και τη λατρεία της αρχαίας ελληνικής παράδοσης. Οι ποιητές αυτοί φρόντιζαν ιδιαίτερα τη μορφή των στίχων τους και την ομοιοκαταληξία, σεβόμενοι τους μετρικούς και στιχουργικούς κανόνες, και ενδιαφερόμενοι υπερβολικά για τη μορφή.

5. Συμβολισμός

Ο συμβολισμός ξεκίνησε από τη Γαλλία στα μέσα του 1800, με κύριο εκπρόσωπό του τον Charles Baudelaire και, συγκεκριμένα, το έργο του «Τα άνθη του κακού», 1857. Ο συμβολισμός πρέσβευε ότι υπάρχουν αντιστοιχίες ανάμεσα στον ανθρώπινο ψυχισμό και στον εξωτερικό κόσμο.

Σύμφωνα με τους υπέρμαχους του συμβολισμού, το κύριο αίτημα που θεωρεί χρέος του να πραγματοποιήσει ο ποιητής είναι η παραγωγή συγκινησιακών καταστάσεων, οι οποίες έχουν χαρακτηριστικά ανάλογα με τις συγκινήσεις που δημιουργούνται από τη μουσική.

Η αποφυγή της σαφήνειας, και η προσπάθεια για τη δημιουργία ενός κλίματος ρευστού, συγκεχυμένου, ασαφούς και θολού, με μια διάθεση ρεμβασμού, μελαγχολίας και ονειροπόλησης, αποτελούν τους στόχους του συμβολισμού, καθότι τα ρυθμικά σχήματα επιδρούν άμεσα στο θυμικό μας. Με άλλα λόγια, ο συμβολισμός δίνει μεγάλη έμφαση στη μουσική ιδιότητα της ποίησης.

6. Υπερρεαλισμός ή σουρεαλισμός

Ο υπερρεαλισμός ξεκίνησε από τη Γαλλία στις αρχές του 1900 με τον ποιητή Andre Breton, σύμφωνα με τον οποίο ο λογοτέχνης, αλλά και ο καλλιτέχνης γενικότερα, δεν πρέπει να μένει εγκλωβισμένος στην πραγματικότητα της καθημερινής ζωής.

Ο Andre Breton ήταν της γνώμης πως οι λογοτέχνες πρέπει να χρησιμοποιούν τη φαντασία, το όνειρο και το ασυνείδητο, γιατί έτσι θα μπορέσουν να αντικρίσουν νέους ορίζοντες, ξεφεύγοντας οριστικά από τον έλεγχο της λογικής και από κάθε είδους προκαταλήψεις, τόσο στη ζωή όσο και στην τέχνη.

Οι οπαδοί του υπερρεαλισμού είναι υπέρ της απόλυτης ελευθερίας στο λεξιλόγιο και στη στιχουργική, και χρησιμοποιούν κάθε μέσο που θα μπορούσε να τους φέρει σε άμεση επαφή με το υποσυνείδητο. Με άλλα λόγια στόχος των υπερρεαλιστών ή σουρεαλιστών, πρέπει να είναι απλώς η καταγραφή των ονείρων και των πηγαίων συναισθημάτων τους, χωρίς την επέμβαση της ψυχρής λογικής.

7. Μοντερνισμός

Με τον όρο μοντερνισμός υποδηλώνεται μια σειρά από τάσεις και κατευθύνσεις όχι μόνο στη λογοτεχνία, αλλά και στην τέχνη γενικότερα, που η αρχή τους τοποθετείται στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, και η πλήρης ανάπτυξή τους παρατηρήθηκε στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα.

Είναι κίνημα διεθνές, καθώς εμφανίσθηκε σε διάφορες χώρες, και καλύπτει όλες σχεδόν τις μορφές της τέχνης (λογοτεχνία, ζωγραφική, μουσική, θέατρο) και χαρακτηρίζεται από ριζοσπαστικούς πειραματισμούς κάθε είδους.

Βασικά χαρακτηριστικά του μοντερνισμού στην ποίηση είναι ο ελεύθερος στίχος, καθώς και η κατάργηση του μέτρου και της ομοιοκαταληξίας.

8. Νεοκλασικισμός

Ο νεοκλασικισμός έκανε την εμφάνισή του στην Ευρώπη τον 17ο αιώνα, όταν κάποιοι λογοτέχνες ακολούθησαν τους κλασικιστικούς κανόνες με την αίσθηση της αρμονίας και της ισορροπίας, ώστε να αποφεύγονται οι υπερβολές, και με την αυστηρότητα και το σεβασμό προς τους κανόνες αυτούς.

Στην Ελλάδα ο νεοκλασικισμός έκανε αρχικά την εμφάνισή του στα Επτάνησα στα τέλη του 18ου αιώνα, και από εκεί διαμόρφωσε πνευματικά τη γενιά του Διονυσίου Σολωμού και του Ανδρέα Κάλβου, και στη συνέχεια πολλούς άλλους Έλληνες λογοτέχνες.

Χαρακτηριστικά του νεοκλασικισμού ήταν οι σταθεροί κανόνες, όπως η ισορροπία, η αρμονία και η τελειότητα για τη σύνθεση επικών, δραματικών και λυρικών ποιημάτων.

Αυτά, όσο πιο συνοπτικά γινόταν, για τις 8 Λογοτεχνικές Σχολές που κατά περιόδους έκαναν την εμφάνισή τους σε χώρες της Ευρώπης, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας.