Υποθέτω ότι όλοι μας κάθε μέρα διαβάζουμε κάτι. Αυτό μπορεί να είναι ένα άρθρο σε μια εφημερίδα ή μία επιστολή, ένα ποίημα, μυθιστόρημα ή διήγημα. Όλα αυτά μπορούμε να τα ακούσουμε και στο ραδιόφωνο ή να τα δούμε στην τηλεόραση. Στην εποχή μας το Διαδίκτυο τα έφερε αυτά όλα στο σπίτι και το γραφείο μας.
Μόλις τα δούμε, τα ακούσουμε ή τα διαβάσουμε, αμέσως όλοι μας σχηματίζουμε μία γνώμη. Αυτή μπορεί να είναι γενική, αλλά ταυτόχρονα όλα αυτά τα τοποθετούμε σε πολλές προσωπικές εκτιμήσεις και λέμε στον εαυτό μας πως η γνώμη μου γι’ αυτά είναι: αντίθετη, σύμφωνη, αόριστη, καλή, κακή, αυθαίρετη, έγκυρη, ενδιαφέρουσα, εσφαλμένη, σοφή, επηρεασμένη, ηθική και μπορείτε να σκεφτείτε και άλλα εκατό επίθετα. Τι κάναμε λοιπόν εδώ και μάλιστα πανηγυρικά; Γίναμε όλοι μας κριτικοί!
Μερικοί συνάνθρωποί μας μάλιστα γράφουν και βιβλία για τη λογοτεχνία, την πολιτική και άλλα, και κάτω από το όνομά τους γράφουν τη λέξη «κριτικός»! Όλοι τους αυτοί δεν έχουν κανένα ιδιαίτερο προνόμιο να μας πουν τη γνώμη τους, αλλά και εμείς δεν έχουμε καμία «αμοιβαία» υποχρέωση να τους να τους ακούσουμε ούτε να σεβαστούμε τη γνώμη τους. Εάν έπαιρνα μία κάρτα από τον Βιντσένζο Κορνάρο και μετά το όνομά του έλεγε «Κρητικός», αυτή, θα ήμουν ευτυχής να την κατατάξω με τις άλλες που έχω στη συλλογή μου.
Και αυτό γιατί άλλο «κριτικός» και άλλο «Κρητικός»! Το επίθετο κριτικός παράγεται από το ρήμα κρίνω που σημαίνει εκφράζω τη γνώμη μου για κάτι και κάνω την εκτίμησή μου για αυτό. Σημαίνει επίσης ασκώ κριτική ή και βγάζω απόφαση και αξιολογώ.
Έχουμε ίσως τους περισσότερους κριτικούς στους λογοτεχνικούς κύκλους και αυτοί δεν κάνουν τίποτε καλύτερο που δεν μπορούμε να κάνουμε εξίσου καλά και όλοι οι άλλοι εμείς. Απλά γράφουν τους στοχασμούς και τις παρατηρήσεις τους για ένα ποίημα ή διήγημα ή για κάθε άλλου είδους λογοτεχνικό δημιούργημα που έτυχε να διαβάσουν. Όλα αυτά τα δημοσιεύουν γιατί τους άρεσε κάτι και πιστεύουν πως κατάλαβαν το λογοτέχνημα καλύτερα από άλλους και έχουν την εκφραστική ικανότητα να μεταδώσουν τα χαρακτηριστικά πλεονεκτήματα τα οποία ίσως να μην τα είδαν οι άλλοι και να τα εκτιμήσουν όπως πρέπει.
Πολλές φορές όμως έχουν και δίκιο. Ένας καλός κριτικός μπορεί να μας αποκαλύψει ιδιαίτερες αξίες σε ένα –ας πούμε– ποίημα ή λογοτέχνημα, που εμείς ίσως δεν υποψιαζόμασταν καν την ύπαρξή τους. Υπάρχουν όμως και οι κακοί κριτικοί -από την άλλη μεριά- που μας αποκαλύπτουν λιγότερα για το ποίημα και περισσότερα για τον εαυτό τους, τις προτιμήσεις τους και τις προσωπικές τους προκαταλήψεις.
Είναι γεγονός πάντως πως κάθε άνθρωπος που διαβάζει κάποιο ποίημα είναι ταυτόχρονα και ένας κριτικός. Εάν πάλι το διαβάσει με ιδιαίτερη προσοχή και ευαισθησία, αλλά και χωρίς προκαταλήψεις, με αυτό που λέμε ευσυνείδητα, τότε έχει συμπληρώσει όλες τις προϋποθέσεις να συζητήσει με υπευθυνότητα τη γνώμη του και να διαφωνήσει με κάθε λεγόμενο κριτικό για κάθε ζήτημα που αφορά αυτό το ποίημα, γιατί και αυτός δικαιούται να αποκαλεί τον εαυτό του κριτικό.
ΤΙ ΛΕΜΕ ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ
Κάθε σχόλιο που αποβλέπει στην αξιολόγηση της ποιότητας ενός ποιήματος και το πόσο αξίζει να λέγεται ποιοτικό, περιγραφικό ή και περιεκτικό ποίημα, αυτό ακριβώς το ονομάζουμε κριτική ανάλυση. Ό,τι σχολιάζουμε για το ποίημα και ό,τι υποστηρίζουμε για αυτό πρέπει να βασιζόμαστε στο ίδιο το ποίημα με συγκεκριμένα παραδείγματα μέσα από αυτό.
Ένας σοβαρός κριτικός της λογοτεχνίας κρίνει την επιτυχία τού ποιητή και του δημιουργήματός του από την οργάνωση των νοημάτων, την επιλογή των θεμάτων του και ειδικά από την άρθρωση της γλώσσας που είναι το μέσον της επικοινωνίας τού ποιητή με τον αναγνώστη. Με αυτήν ο αναγνώστης γεύεται το αποτέλεσμα της επιτυχίας και έτσι μόνο ξυπνάει μέσα στον αναγνώστη εκείνο το ιδιαίτερο σύμπλεγμα αισθημάτων και σκέψεων με όλες τις αποχρώσεις που είναι συνυφασμένο με το μήνυμα που μεταδίδει.
Κάθε κριτικός έχει το δικό του προσωπικό τρόπο που εκφράζει ή γράφει τη δική του κριτική. Επίσης η μέθοδος κάθε κριτικού είναι προσωπική και με αυτή διατηρεί τη δική του αντικειμενικότητα στις κρίσεις του. Με την πάροδο του χρόνου και τη συχνότητα της προσωπικής του εργασίας, ένας κριτικός αποκτάει τη δική του πείρα και χωρίς άλλο με τη διεισδυτική του μέθοδο μπαίνει στο βάθος της ποιητικής ικανότητας του δημιουργού και γίνεται καλύτερος.
Πάντως, θα πρέπει να πούμε πως ένας τέτοιος κριτικός δεν γεννιέται, αλλά γίνεται. Εάν κάποιος με ειλικρινή προσπάθεια έρθει σε άμεση επαφή με ένα λογοτεχνικό δημιούργημα και συνειδητοποιήσει τα αισθήματα, αλλά και τους στοχασμούς που εκφράζει αυτό, μπορεί να φέρει και τον αμύητο αναγνώστη πολύ κοντά στην επίγνωση και στη σωστή εκτίμηση ενός άξιου ποιήματος.
Εν κατακλείδι, θα έλεγα πως η ευσυνείδητη λογοτεχνική κριτική τέχνη μορφώνει, αφυπνίζει και καθοδηγεί. Αυτό μπορεί να είναι το θέμα για ένα επόμενο Σκεπτόγραμμα.
