Σκέφτηκα πως το θέμα αυτό είναι γενικού ενδιαφέροντος, δεδομένου ότι η ποντιακή είναι μια από τις διαλέκτους της Ελληνικής γλώσσας, που παρ’ ότι διαμορφώθηκε πριν από αιώνες στον Πόντο της Μικράς Ασίας, συνεχίζει να μιλιέται μέχρι τις ημέρες μας σε περιοχές της βόρειας Ελλάδας, και στο εξωτερικό όπου υπάρχουν και δραστηριοποιούνται, ποντιακά σωματεία.
Με άλλα λόγια, αποτελεί μια διάλεκτο της Ελληνικής γλώσσας στη διαχρονική της πορεία.
Στο «Λεξικό της Σύγχρονης Ελληνικής Δημοτικής Γλώσσας» ο καθηγητής Εμμανουήλ Κριαράς δίνει τον ακόλουθο ορισμό για τον όρο «διάλεκτος»:
«Τοπική μορφή γλώσσας με σημαντικές φωνολογικές, μορφολογικές, λεξιλογικές και συντακτικές αποκλίσεις από την κοινή γλώσσα. Παράδειγμα: ποντιακή διάλεκτος».
H Ελληνική γλώσσα, αν και παρέμεινε ενιαία από την αρχαιότητα έως σήμερα, δεν oμιλήθηκε ομοιόμορφα σε ολόκληρο τον ομόγλωσσο γεωγραφικό χώρο, διαμορφώνοντας έτσι τοπικές διαλεκτικές και ιδιωματικές παραλλαγές.
Αξίζει να αναφερθεί εδώ πως στην περιοχή Όφεως, ανατολική περιφέρεια του Πόντου στην Μικρά Ασία, περίπου 300.000 κάτοικοι, Οθωμανοί στο θρήσκευμα, ομιλούν την ποντιακή ως μητρική γλώσσα, την οποία αποκαλούν «ρωμαίικα».
Πρόκειται για ελληνικής καταγωγής κατοίκους του Πόντου, οι οποίοι πριν από τρεις περίπου αιώνες εξισλαμίστηκαν, αλλά διατήρησαν την πατροπαράδοτη ποντιακή διάλεκτο. Επίσης, οι Οθωμανοί αυτοί χορεύουν ποντιακούς χορούς με τη συνοδεία της ποντιακής λύρας.
Την πληροφορία αυτή την δίνει ο ποντιακής καταγωγής Τούρκος συγγραφέας Ομέρ Ασάν στο βιβλίο του «Pontos Culturu» (Ο Πολιτισμός του Πόντου), το οποίο αρχικά εκδόθηκε στην τουρκική γλώσσα το 1996, και κυκλοφόρησε στην Ελλάδα το 1998 σε ελληνική μετάφραση με τίτλο «Ο Πολιτισμός του Πόντου», με δεύτερη έκδοση το 2007 από τις Εκδόσεις Αδελφών Κυριακίδη. Θα παρατηρήσατε πως το όνομα Ομέρ παραπέμπει στο όνομα του μεγάλου επικού μας ποιητή Ομήρου, δεδομένου ότι στην αρχαία ελληνική γλώσσα το γράμμα ηπροφερόταν ως μακρό ε.
Στο βιβλίο του, ο Ομέρ Ασάν, από τη μια, μας ενημερώνει για την έρευνα που έχει κάνει, στην αναζήτηση της φυλετικής και πολιτισμικής του ταυτότητας και, από την άλλη, αναφέρεται σε παραδόσεις, έθιμα, πολιτισμικά και γλωσσικά στοιχεία, που διαφοροποιούν τους κατοίκους του χωριού του Ερένκιοϊ, καθώς και των υπόλοιπων 48 χωριών της περιφέρειας Όφις, από τους άλλους Τούρκους.
Σε συνέντευξη που έδωσε στην αθηναϊκή εφημερίδα Η Καθημερινή (30 Ιανουαρίου 2000) με τίτλο «Τουρκία: 300.000 ελληνόφωνοι ζητούν ταυτότητα», ο Ομέρ Ασάν υπολόγιζε στις 300.000 τους ελληνόφωνους, αλλά μωαμεθανούς, κατοίκους της Τουρκίας, οι οποίοι, λόγω του ότι ήταν Μωαμεθανοί, εξαιρέθηκαν από την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ της Τουρκίας και της Ελλάδας το 1922-1923.
Στο βιβλίο του δίνει έναν κατάλογο περίπου 2000 λέξεων της ποντιακής διαλέκτου που ακόμη χρησιμοποιούνται από τους κατοίκους της περιφέρειας Όφις στον βορειοανατολικό Πόντο. Επίσης δίνει τραγούδια στην ποντιακή διάλεκτο, όπως οι ακόλουθες δύο στροφές:
Εμένα η μάνα μ’ είπε με
τη βραδύ μη κοιμάσαι,
χα πας σην ξενιτεία,
η νύφε ρωθυμά σε.
……………………..
Ε, πατσή, για χόρεψον,
για σείσον τα μερία σ’,
τραγωδίας παλ’ επέ,
ας ακούγω τη λαλία σ’.
Ο Πίτερ Μάκριτζ, καθηγητής της Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, περιγράφει τα Ελληνικά της περιοχής του Όφεως της Τραπεζούντας ως υποδιάλεκτο της Ποντιακής, η οποία περιέχει ανεπτυγμένο αρχαίο ελληνικό λεξιλόγιο, αλλά και αρχαία γραμματικά και συντακτικά χαρακτηριστικά.
Στην αρχαία Ελλάδα η ελληνική γλώσσα είχε τις ακόλουθες έξι διαλέκτους: την Ιωνική, την Αττική, την Δωρική, την Μακεδονική, την Αιολική και την Κυπριακή.
Η Ιωνική μιλιόταν κυρίως στην Εύβοια, στις Κυκλάδες και σε μια σειρά από ελληνικές αποικίες στα παράλια της Μικράς Ασίας, με κέντρο την Μίλητο.
Όταν λάβουμε υπόψη πως Έλληνες από την Μίλητο γύρω στα 750 π. Χ. δημιούργησαν στα νότια παράλια του Εύξεινου Πόντου την Σινώπη, την πρώτη ελληνική αποικία στην περιοχή μετέπειτα γνωστή ως Πόντος, και στη συνέχεια την Σαμψούντα, την Τραπεζούντα και άλλες πόλεις, η ελληνική διάλεκτος που μιλιόταν στις πόλεις εκείνες ήταν η Ιωνική.
Προσωπικότητες των ελληνικών Γραμμάτων, όπως ο συντάκτης της νεοελληνικής γραμματικής Μανώλης Τριανταφυλλίδης, εξήραν τον ρόλο της ποντιακής διαλέκτου, καθώς αποτελεί ένα ζωντανό συνδετικό κρίκο με τις αρχαιοελληνικές διαλέκτους.
Η ΙΩΝΙΚΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΠΟΝΤΙΑΚΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΥ
Η ποντιακή διάλεκτος δεν ακολούθησε τις γλωσσικές εξελίξεις, που με την πάροδο του χρόνου λάμβαναν χώρα στην επικράτεια του Μητροπολιτικού Ελληνισμού, αποκομμένος καθώς ήταν ο Πόντος γεωγραφικά από τον Μητροπολιτικό Ελληνισμό. Για τον λόγο αυτόν η ποντιακή διάλεκτος διατηρεί πολλές λεξιλογικές, γραμματικές, συντακτικές και φωνολογικές ομοιότητες με την αρχαία Ιωνική διάλεκτο της Ελληνικής γλώσσας.
Ως εξαρχής Ιωνική διάλεκτος με εξέλιξη εκτός Ελλάδας, η ποντιακή διατηρεί λέξεις και φράσεις που συναντάμε στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια του Ομήρου. Ως εκ τούτου, σημαντική θεωρείται η συμβολή της στην εθνική μας αυτογνωσία, καθότι έχει διασώσει αρκετά ομηρικά στοιχεία.
Ο γλωσσολόγος Δημοσθένης Οικονομίδης, διευθυντής του Μεσαιωνικού Αρχείου της Ακαδημίας Αθηνών, αναφερόμενος στην ποντιακή διάλεκτο σε ένα άρθρο του έγραψε τα ακόλουθα:
«Η διάλεκτος, η λαλουμένη υπό των Ελλήνων από αρχαιοτάτων χρόνων ως τα παράλια του Ευξείνου Πόντου εγκατεστημένων εξ αρχής ιωνική ούσα, συν τω χρόνω τοιαύτην έλαβε εξέλιξιν μακράν της Ελλάδος, ώστε διασώσασα ολίγα στοιχεία εκ της ιωνικής, ικανά αρχαιοπινή στοιχεία, προσέλαβεν και πολλάς λέξεις και γραμματικούς τύπους εκ της μεσαιωνικής και βυζαντινής γλώσσης, άτινα διετήρησεν αυτουσίως».
Με άλλα λόγια, σύμφωνα με τον Δημοσθένη Οικονομίδη, η ποντιακή διάλεκτος δεν διέσωσε μόνο λέξεις, γραμματικές και συντακτικές δομές της αρχαίας ελληνικής, αλλά και της ελληνικής που μιλιόταν κατά τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Σε μελέτη του με τίτλο «Ποντιακή διάλεκτος, κληρονόμος του Ομήρου», ο Δρ Θωμάς Σαββίδης, αναπληρωτής καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ανέφερε, μεταξύ άλλων, και τα ακόλουθα:
«Ως εξαρχής ιωνική διάλεκτος με εξέλιξη εκτός Ελλάδος, η ποντιακή έχει τις ρίζες της μέχρι την ομηρική γλώσσα. Η συμβολή της όμως στην εθνική αυτογνωσία συνίσταται στο γεγονός ότι διέσωσε αρκετά ομηρικά στοιχεία, τα οποία σε άλλες νεοελληνικές διαλέκτους εξέλειπαν.
Σε πολλές περιπτώσεις τα ιωνικά στοιχεία, όπως λέξεις, εκφράσεις ή ιδιωματισμοί των ομηρικών επών, διατηρήθηκαν αναλλοίωτα, συνεισφέροντας τα μέγιστα στη γλωσσική μας κληρονομιά. Ως κληρονόμος της ιωνικής διατηρεί αναλλοίωτες ή παραφθαρμένες πολλές λέξεις, πολλούς αρχαϊσμούς και γραμματικούς ή συντακτικούς τύπους, οπότε μπορεί να ενταχθεί στις αρχαιότερες και πλουσιότερες ελληνικές διαλέκτους, και φυσικά της Ευρώπης».
ΑΛΛΕΣ ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΜΕ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ
Η ποντιακή διάλεκτος έχει επίσης διατηρήσει τις καταλήξεις θηλυκών επιθέτων της αρχαίας ελληνικής σε -ος αντί το –η της νεοελληνικής, όπως στις λέξεις: άλαλος αντί άλαλη, έμορφοςαντί όμορφη, άσκεμος αντί άσχημη, και σε πολλά άλλα επίθετα.
Στην περίπτωση των ρημάτων η ποντιακή διατήρησε την κατάληξη -ον στο δεύτερο πρόσωπο της προστακτικής έγκλισης, ενώ στην νεοελληνική χρησιμοποιούμε την κατάληξη –ε: λύσον αντί λύσε, χτίσον αντί χτίσε, γράψον αντί γράψε.
Διατήρησε και το ιωνικό αρνητικό ουκί, αντί του αττικού ουχί, και στη συνέχεια με την αφαίρεση της πρώτης συλλαβής ου έμεινε το ‘κι, με την έννοια δεν, όπως στις φράσεις «κι τρώγω» αντί «δεν τρώγω», «κι θέλω» αντί «δεν θέλω», «κι λέγω» αντί «δεν λέγω».
Η νεοελληνική χρησιμοποιεί το αρνητικό μόριο δεν που προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό ουδέν. Η ποντιακή έχει τη λέξη τιδέν (τίποτε, καθόλου), η οποία προήλθε από το ουδέν.
Η διατήρηση στην ποντιακή του αρχαίου ελληνικού μορίου άρα ή άρ’ με σημασία όχι κατ’ ανάγκην συμπερασματική, αλλά με την έννοια της συνάρτησης γεγονότων, ανακεφαλαίωσης ή επεξήγησης: άρ’ έρθεν η Λαμπρή, αρ’ αέτς ας έν (ας είναι έτσι), άρ’ έφαες, εχόρτασες.
Στην Οδύσσεια του Ομήρου συναντάμε την ακόλουθη αντίστοιχη φράση: «ως άρ’ έφη».
Άλλες λέξεις της ποντιακής που προέρχονται από την αρχαία ελληνική είναι και οι ακόλουθες, μεταξύ πολλών άλλων:
Λελεύω = χαίρομαι, επιθυμώ: “να λελεύω σε” (να σε χαρώ). Το ρήμα αυτό προέρχεται από το λιλαίομαι, μετοχή του οποίου χρησιμοποιεί ο Όμηρος στη φράση «λιλαιομένη πόσιν είναι»(ήθελε να είναι σύζυγος). Το Λεξικό Liddell and Scott’s Greek – English Lexicon δίνει τον ακόλουθο ορισμό του ρήματος ‘λιλαίομαι’=’to long, to crave’.
Το ρήμα σπογγίζω (σκουπίζω), συναντάται ακόμα και στις «Θεσμοφοριάζουσες» του Αριστοφάνη.
Η λέξη χάταλον, μωρό, βρέφος, από τη λέξη αταλός = νεαρός, τρυφερός, απαλός. Μια ηλικιωμένη πόντια στο χωριό μας έλεγε στα παιδιά όταν την ενοχλούσαν «Χαθ’ απ’ αδακά, χάταλον».
Αυτά, όσο πιο συνοπτικά γινόταν, για την ποντιακή διάλεκτο, η οποία έχει διασώσει πολλές λέξεις και εκφράσεις της αρχαίας ελληνικής, με αποτέλεσμα να φτάσουν μέχρι τις ημέρες μας αυτούσιες ή ελάχιστα παραλλαγμένες.
