Σε αντίθεση με ό,τι πιστεύαμε μέχρι σήμερα από τις ιστορικές αφηγήσεις, δύο φωτογραφίες που ήρθαν στο φως μέσα από τα ιστορικά αρχεία εφημερίδων στη Βικτώρια, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα (1903-1907) δύο ξεχωριστές ελληνορθόδοξες εκκλησίες λειτουργούσαν παράλληλα.

Μέχρι πρόσφατα, ήταν κοινή παραδοχή ότι η εκκλησία του Ευαγγελισμού στη Victoria Parade στο East Melbourne, ήταν η μόνη ελληνορθόδοξη εκκλησία στη Μελβούρνη, η οποία λειτουργούσε και είχε υπό τη σκέπη της τους ορθόδοξους πιστούς κατά τα πρώτα 55 χρόνια του 20ού αιώνα.

Όμως οι δύο νεοεμφανιζόμενες φωτογραφίες ήρθαν να ταράξουν τα νερά και να αμφισβητήσουν την αρχική παραδοχή, και σε συνδυασμό με επιπρόσθετο υλικό από αρχεία της εποχής, φαίνεται ότι ανατρέπουν τα μέχρι τώρα δεδομένα.

Τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο, δηλαδή στις αρχές του 1900, δύο ορθόδοξοι ιερείς βρέθηκαν να εκτελούν ιερατικά καθήκοντα σε ένα ορθόδοξο εκκλησίασμα που δεν ξεπερνούσε σε αριθμό τους 200 αφοσιωμένους ενορίτες.

Ο νεαρός σε ηλικία και δραστήριος πατέρας Αθανάσιος Καντόπουλος, διορισμένος από το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων το 1898 -ο οποίος θεωρείται ο πρώτος ιερέας που διορίστηκε επίσημα στην Αυστραλία- καθώς και ο αρχιμανδρίτης Νίκανδρος Μπετίνης, διορισμένος από την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος το 1903.

Δύο ξεχωριστές προσωπικότητες, αφιερωμένες στην ίδια θρησκευτική πίστη, που μπλέχτηκαν όμως στη δίνη της αντιπαράθεσης μέσα από έναν συνεχή ανταγωνισμό και το κυνήγι της εξουσίας.

Ο αρχιμανδρίτης Μπετίνης, ήταν μια ασκητική προσωπικότητα -που απολάμβανε, αρχικά, της στήριξης των συντηρητικών και δεσποτικών ηγετών της τότε Ελληνικής Ορθόδοξης Κοινότητας Μελβούρνης- και ο πατέρας Καντόπουλος, που είχε επωμιστεί τον ρόλο του ποιμένα για το απλό εκκλησίασμα.

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ – ΧΡΟΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Τον Σεπτέμβριο του 1902 ο πατέρας Καντόπουλος, παύεται από την Ελληνική Ορθόδοξη Κοινότητα Μελβούρνης, με αποτέλεσμα να ξεκινήσει μια άλυτη και μακροχρόνια δικαστική διαμάχη ανάμεσα στον ίδιο και τους ηγέτες της τότε Ελληνικής Ορθόδοξης Κοινότητας.

Μήνες αργότερα, τον Αύγουστο του 1903, έρχεται ο αρχιμανδρίτης Μπετίνης και αναλαμβάνει τη θέση του πατέρα Καντόπουλου. Λίγο μετά την άφιξη του Μπετίνη, το όνομα του Καντόπουλου απαλείφεται από τον θεμέλιο λίθο της εκκλησίας του Ευαγγελισμού.

Η αλλοίωση της επιγραφής του θεμελίου λίθου του ναού (που είναι ευδιάκριτη και αναγνωρίσιμη ακόμη και σήμερα), ερμηνεύτηκε από πολλούς ορθόδοξους πιστούς ως μια πρωτοφανής πράξη θρησκευτικού βανδαλισμού.

Ως συνέπεια των παραπάνω, δημιουργούνται δύο διακριτά μεταξύ τους στρατόπεδα. Το πρώτο αποτελείται από εκείνους που συντάχθηκαν με τον αρχιμανδρίτη Μπετίνη και έχουν ως τόπο λατρείας την εκκλησία του Ευαγγελισμού στο Victoria Parade – η οποία θεμελιώθηκε από την Ελληνική Ορθόδοξη Κοινότητα Μελβούρνης.

Το δεύτερο στρατόπεδο απαρτίζεται από όσους στέκονται στο πλευρό του πατέρα Καντόπουλου, και συστεγάζεται στον χώρο μιας Ουνιταριανικής εκκλησίας (Unitarian Church), στην οδό Grey West, στο East Melbourne.

Και οι δύο Ελληνικές Ορθόδοξες Εκκλησίες αναγνωρίζονται επίσημα από τις κυβερνητικές Αρχές της Βικτώριας καθώς επίσης και οι δύο ιερείς, οι οποίοι εγγράφονται ώς κατά νόμον λειτουργοί, εξουσιοδοτημένοι να επιτελούν γάμους σύμφωνα με τη σχετική νομοθεσία.

Το 1905 η «Εφημερίδα της Κυβέρνησης» της Βικτώριας, αναφέρει ό,τι ο Αρχιμανδρίτης Νίκανδρος Μπετίνης διορίστηκε από την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος και ότι ο πατέρας Καντόπουλος εκτελεί χρέη επικεφαλής ιερέα στη Βικτώρια, διορισμένος από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων της Ιεράς Ορθόδοξης Καθολικής και Αποστολικής Εκκλησίας.

Η πνευματική και εκκλησιαστική δικαιοδοσία των δύο εκκλησιών αρχίζει να αποτελεί θέμα αδιάκοπης φιλονικίας, και γίνεται αφορμή για αέναες συζητήσεις και αντιπαραθέσεις ανάμεσα στα μέλη της ευρύτερης ορθόδοξης κοινότητας της εποχής.

Ωστόσο, οι ηγέτες της Ελληνικής Ορθόδοξης Κοινότητας και οι υποστηρικτές του αρχιμανδρίτη Μπετίνη, αποτυγχάνουν να αντιληφθούν τη δύναμη της στήριξης που έχει καταφέρει ο Καντόπουλος να συγκεντρώσει στο πρόσωπό του ανάμεσα στους ορθόδοξους πιστούς της Μελβούρνης.

Οι υποστηρικτές του Καντόπουλου ήταν ένα ανομοιογενές κράμα πιστών που είχαν γεννηθεί στη Μικρά Ασία και σε μέρη της Ελλάδας που βρίσκονταν ακόμα υπό Οθωμανική κατοχή, καθώς και άλλοι ορθόδοξοι πιστοί από διάφορες χώρες, όπως τη Ρωσία, τη Συρία, τον Λίβανο και την Αίγυπτο.

Ο Καντόπουλος ήταν ένα χαρισματικός ιερέας, γεμάτος νεανικό θρησκευτικό ζήλο, αποφασισμένος να υπηρετήσει το ποίμνιό του στην απέραντη ήπειρο της Αυστραλίας, αλλά και πέρα από αυτήν.

Η ορθόδοξη ιεραποστολική του δράση έφτασε σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Αυστραλίας και της Νέας Ζηλανδίας, συμπεριλαμβανομένων και απομακρυσμένων επαρχιακών κωμοπόλεων.

Ο Καντόπουλος ήταν επίσης γλωσσομαθής. Πέρα από τα Ελληνικά, γνώριζε καλά την Αραβική γλώσσα και μιλούσε και λίγα Ρωσικά. Τον προτιμούσαν όχι μόνο οι ορθόδοξοι ενορίτες της Μελβούρνης, αλλά και αυτοί που κατοικούσαν στις μεγάλες πόλεις και την επαρχία, και συχνά τελούσε σημαντικό αριθμό βαπτίσεων και άλλων μυστηρίων και θρησκευτικών τελετών και σε άλλες Πολιτείες της Αυστραλίας.

Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Καντόπουλος έλαβε μέρος στα εγκαίνια τριών ορθόδοξων εκκλησιών στην Αυστραλία, δύο στη Μελβούρνη και μίας στο Σίδνεϊ.

Ο αρχιμανδρίτης Μπετίνης, από την άλλη, αν και είχε την υποστήριξη της επίσημης Ελληνικής Ορθόδοξης Κοινότητας και των ηγετών της, δεν κατάφερε να αποκτήσει σημαντική αναγνώριση από τους πιστούς της Μελβούρνης. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Μελβούρνη, ο Μπετίνης τέλεσε μονάχα έναν γάμο το 1906, ενώ ο Καντόπουλος, κατά την ίδια χρονική περίοδο, τέλεσε έξι συνολικά.

Παρατηρώντας το ποίμνιό του να συρρικνώνεται αριθμητικά, και τη συνεχιζόμενη αντιπαράθεσή του με τους ηγέτες της Κοινότητας να μεγαλώνει, ο αρχιμανδρίτης Μπετίνης αισθάνεται πικραμένος και εγκαταλείπει την Αυστραλία τον Μάιο του 1907.

ΠΡΩΤΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΥ – VICTORIA PARADE, EAST MELBOURNE

Η πρώτη φωτογραφία με τη λειτουργία του Επιταφίου, συνοδεύεται από μια μόνο πρόταση που αναφέρει:

«Τελετή στην ελληνική εκκλησία, East Melbourne – «Ο Επιτάφιος», 14 Απριλίου 1904. Μια εκθαμβωτική αλλά και συνάμα ζοφερή εικόνα, που συνάδει με τη θρησκευτική της σημασία, τον επιτάφιο θρήνο για τον θάνατο του Χριστού.

Το εκκλησίασμα αποτελείται αποκλειστικά από άντρες, όλους ντυμένους με τα καλύτερά τους ρούχα και με αξιοζήλευτα μουστάκια. Τα μέλη του εκκλησιάσματος στέκονται όρθια με ιδιαίτερο σεβασμό, σαν να συνειδητοποιούν ότι η στιγμή αυτή θα απαθανατιστεί μέσα από τον φακό του φωτογράφου για πάντα.

Η στάση του σώματος εμφανίζεται σκληρή και άκαμπτη στους περισσότερους, σαν να θέλουν να υποδηλώσουν τις δυσκολίες που βίωναν ως μετανάστες σε μια ξένη χώρα.

Οι τοίχοι της εκκλησίας στέκονται γυμνοί, και οι μόνες εικόνες, είναι αυτές που κοσμούν το τέμπλο της εκκλησίας καθώς και δύο μικρότερες που βρίσκονται στον βόρειο τοίχο (στην αριστερή μεριά της φωτογραφίας).

Το κουβούκλιο του Επιταφίου είναι στρατηγικά τοποθετημένο στο κέντρο της εκκλησίας και ο εικονιζόμενος στα αριστερά του, Αλέξανδρος Βαγγέλης Μανιάκης, είναι ο βασικός πρωταγωνιστής στα δρώμενα της Εκκλησίας και της Ελληνικής Ορθόδοξης Κοινότητας Μελβούρνης.

Ο Μανιάκης, εκείνη την εποχή κατείχε σημαντικά αξιώματα. Ήταν πρόεδρος της Ελληνικής Ορθόδοξης Κοινότητας, διαχειριστής της εκκλησίας του «Ευαγγελισμού» και εκκλησιαστικός επίτροπος.

Η θέση του δίπλα στον Επιτάφιο, φανερώνει ξεκάθαρα την εξουσία του καθώς και έναν αέρα ιδιοκτησίας ενώ τα υπόλοιπα μέλη του εκκλησιάσματος βρίσκονται τοποθετημένοι κατ’ επιλογήν στα ακριανά σημεία της φωτογραφίας.

Ο κληρικός, μπροστά από το ιερό βήμα είναι ο πανοσιολογιότατος αρχιμανδρίτης Νίκανδρος Μπετίνης, δυσδιάκριτος στο βάθος, μέσα στο γενικότερο πλαίσιο της φωτογραφίας.

Φτάνοντας στη Μελβούρνη στις 5 Αυγούστου του 1903, ο αρχιμανδρίτης Μπετίνης γίνεται ο δεύτερος επίσημα διορισμένος ορθόδοξος ιερέας στη Μελβούρνη, και διαδέχεται τον πατέρα Αθανάσιο Καντόπουλο, ο οποίος είχε διοριστεί το 1898 από το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων.

Η φωτογραφία αυτή είναι μια από τις ελάχιστες που έχουμε στην κατοχή μας και στην οποία αποτυπώνονται τα πρώτα στάδια ανάπτυξης της αναδυόμενης Ελληνικής Ορθόδοξης Κοινότητας, ενώ ταυτόχρονα απεικονίζει την εκκλησία του Ευαγγελισμού στα σπάργανα.

Χωρίς να είναι περίτεχνα στολισμένη, η εκκλησία παρουσιάζει έναν μάλλον λιτό μινιμαλιστικό διάκοσμο, πιθανότατα ως απόρροια των τότε οικονομικών δυσκολιών, και της έλλειψης συνεισφορών.

ΔΕΥΤΕΡΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ – CATHEDRAL PLACE (ΠΡΩΗΝ GREY St West), East Melbourne

Η δεύτερη φωτογραφία η οποία δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Punch Illustrative», στις 22 Δεκεμβρίου 1904, τραβήχτηκε περίπου οκτώ μήνες μετά τη δημοσίευση της φωτογραφίας του ναού του Ευαγγελισμού.

Παρουσιάζει μέσα σε μια πανηγυρική ατμόσφαιρα τον «εορτασμό για την απελευθέρωση του νησιού της Κρήτης» στην «Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία, στο East Melbourne», όπως αποτυπώνεται στις σελίδες του περιοδικού.

Στη συγκεκριμένη απεικόνιση παρατηρούμε το εκκλησίασμα να είναι μικτό, με περίπου δεκαπέντε γυναίκες να στέκονται στην αριστερή πλευρά του εσωτερικού του ναού.

Η ενδυμασία των γυναικών είναι σύμφωνα με τον ενδυματολογικό κώδικα της μεταβικτωριανής εποχής, και συμπεριλαμβάνει περίτεχνα καπέλα με μεγάλο γείσο.

Οι άντρες του εκκλησιάσματος είναι ντυμένοι με τα καλύτερα ρούχα που διαθέτουν και παρά το γεγονός ότι η τελετή αφορά ένα χαρμόσυνο γεγονός, κυριαρχεί μια αίσθηση σοβαρότητας. Τέλος, η παρουσία μικρών παιδιών καταδεικνύει την απαρχή μιας ελπιδοφόρας δεύτερης γενιάς Ελλήνων στην Αυστραλία.

Ο τοίχος στην αριστερή πλευρά της φωτογραφίας είναι διακοσμημένος με τέσσερις σημαίες και βάγια. Διακρίνουμε τη σημαία της Αυστραλίας, με την νέα της μορφή που είχε μόλις υιοθετηθεί τον Φεβρουάριο του 1903, τη σημαία της Μεγάλης Βρετανίας μαζί με το εθνόσημο της χώρας, τη σημαία της Κρητικής Πολιτείας (1898-1913) με το εθνόσημό της, καθώς και την σημαία της Ελλάδας.

Στη μέση του εκκλησιάσματος διακρίνεται ο πατέρας Αθανάσιος Καντόπουλος, φορώντας χρυσοποίκιλτα άμφια, έτσι όπως τον είχε περιγράψει δημοσίευμα του περιοδικού «The Critic» της Αδελαΐδας, μερικά χρόνια πριν, δηλαδή ως εξής:

«Ο πατέρας Αθανάσιος, είναι ενδεδυμένος με μεγαλοπρεπή άμφια φτιαγμένα από μετάξι, σατέν και βελούδο, σε ποικιλία έντονων χρωματισμών, περίτεχνα κεντημένα με χρυσό. Λέγεται ότι εμφανίζει μια αξιοσημείωτη ομοιότητα με την μορφή του Χριστού όπως απεικονίζεται σε παλιές εκκλησιαστικές εικόνες, με την περιποιημένη γενειάδα, τα στενά μάτια με τις πυκνές βλεφαρίδες και την μακριά πλούσια κόμη, πιασμένη στο πίσω μέρος του κεφαλιού του σε βόστρυχους».

Ορισμένα από τα χαρακτηριστικά που εμφανίζονται στο εσωτερικό του ναού, προσομοιάζουν με αντίστοιχα εκείνων που συναντάμε σε πολλές Ελληνορθόδοξες εκκλησίες στα Ιερουσόλυμα.

Για παράδειγμα, το διακοσμημένο οριζόντιο δοκάρι που βρίσκεται μπροστά από το τέμπλο του ιερού, και από το οποίο κρέμονται τα καντήλια, είναι ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό που συναντούμε σε πολλούς ναούς της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στα Ιεροσόλυμα. Πιθανόν, ως μια υπενθύμιση στους ενορίτες για τους δεσμούς της Εκκλησίας με το Πατριαρχείο των Ιεροσολύμων.

H αντιπαράθεση αυτών των δύο εικόνων με το ιστορικό αφήγημα, ελπίζουμε ότι θα γίνει το έναυσμα για τη βαθύτερη κατανόηση της παρουσίας και της εξέλιξης της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στη Μελβούρνη, όπως και της εμφανούς διαίρεσης που ταλαιπώρησε το ορθόδοξο εκκλησίασμα για περισσότερο από μια δεκαετία.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ

Χωρίς αμφιβολία, οι φωτογραφίες αυτές προέρχονται από δύο διαφορετικές ελληνορθόδοξες εκκλησίες οι οποίες υπηρέτησαν τους ορθόδοξους πιστούς της Μελβούρνης την περίοδο 1903-1907.

Η πρώτη φωτογραφία, αυτή με τον Επιτάφιο, απαθανάτισε την εκκλησία του Ευαγγελισμού στη Victoria Parade, στο East Melbourne.

Η δεύτερη φωτογραφία, αυτή του εορταστικού εκκλησιασμού για την επέτειο της απελευθέρωσης της Κρήτης, απαθανάτισε την αίθουσα της Ουνιταριανικής εκκλησίας, στην Grey St West, όπου στοργικά αναφέρεται από πολλούς ορθόδοξους της Μελβούρνης ως η «παλιά εκκλησία».

Κατά έναν αξιοθαύμαστο τρόπο, οι δύο εκκλησίες μπόρεσαν να συνυπάρξουν σε μια απόσταση μόλις 500 μέτρων η μία από την άλλη.

Ίσως έφτασε η ώρα να επανορθώσουμε τα ιστορικά λάθη του παρελθόντος και να αναγνωρίσουμε τον ρόλο και την κληρονομιά του πατέρα Καντόπουλου, ως ιερέα της Ορθόδοξης πίστης στους Αντίποδες.

Στην προκειμένη περίπτωση, η αποκατάσταση του ονόματός του με την αναίρεση της αρχικής απάλειψης και αλλοίωσης πάνω στην επιγραφή του θεμέλιου λίθου του Ευαγγελισμού, θα είναι σίγουρα ένα πρώτο βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση.

*Ο Κώστας Μάρκος είναι μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Ελληνικής Κοινότητας Μελβούρνης.

**Με ευχαριστίες στον Κώστα Α., Κώστα Κ. και Νίκο Π.

Παραπομπές και πηγές

-Φωτογραφία εκκλησίας – Australasian Illustrated Magazine. Φωτογράφος: Sears photographers, Μελβούρνη

-Δημόσια Αρχεία Βικτώριας (Public Records Office Victoria)

-Χάρτης του 1899 της Υπηρεσίας Δημοσίων Έργων της Μητροπολιτικής Μελβούρνης (Melbourne Metropolitan Board of Works)

-Συλλογή Hocken, Νέα Ζηλανδία

-Αρχείο Συλλογής Εφημερίδων Αυστραλίας (Archival Newspaper collections Australia-Trove)