Όπως ανέφερα την περασμένη εβδομάδα, σήμερα θα επικεντρωθώ στο συγγραφικό και κοινωνικό έργο του Αδαμάντιου Κοραή.

Ένα σημαντικό μέρος του έργου του στους τομείς αυτούς αναφέρεται στην κατάσταση που επικρατούσε στην Ελλάδα στις αρχές του 19ου αιώνα, καθώς και στην ελληνική γλώσσα που θα υιοθετούσε το νεοσύστατο ελληνικό κράτος μετά από την επιτυχή έκβαση της Επανάστασης του 1821.

Παρ’ ότι πολύ θα ήθελε να συμμετάσχει και ο ίδιος στην Επανάσταση, η ηλικία του δεν του το επέτρεπε, καθότι το 1821 ήταν ήδη 73 χρόνων.

Αφού δεν μπορούσε να μεταβεί στην Ελλάδα για να πολεμήσει, αγωνίσθηκε με την πένα, από τη μια, να εμψυχώσει τους συμπατριώτες του και, από την άλλη, να εξασφαλίσει την συμπαράσταση προσωπικοτήτων της εποχής του στους αγωνιζόμενους για την ελευθερία τους Έλληνες.

Σε όλη του τη ζωή στάθηκε ακοίμητος φρουρός των ελληνικών συμφερόντων με τις γνωριμίες του στην Ευρώπη, και ιδίως στη Γαλλία, σύμβουλος, συμπαραστάτης και εμψυχωτής σε κάθε πατριωτική προσπάθεια.

Η ευαισθησία του Κοραή τον βοήθησε να συλλάβει όλα τα διάχυτα ρεύματα της περιόδου εκείνης, ενώ η μεγαλοφυία του συνέβαλε στη σωστή διατύπωσή τους. Αναγνωρισμένη πνευματική προσωπικότητα από ανθρώπους των Γραμμάτων στη Γαλλία κατά την περίοδο εκείνη, σχεδίαζε τα θεμέλια που θα στήριζαν την αναδυόμενη από την σκλαβιά Ελλάδα.

Για την ορθή ανατροφή των νέων στην Ελλάδα, ο Κοραής ήταν της γνώμης ότι κεντρική θέση στην εκπαίδευσή τους έπρεπε να έχουν τα φιλοσοφικά, και κυρίως πολιτικά, κείμενα των αρχαίων Ελλήνων, καθότι διά μέσου εκείνων θα επιτυγχανόταν η αναμόρφωση του αναδυόμενου νέου έθνους.

Το έργο του Α. Κοραή «Υπόμνημα περί της παρούσης καταστάσεως του Πολιτισμού στην Ελλάδα», το οποίο κυκλοφόρησε τον Ιανουάριο του 1803, αποτελεί την πρώτη διακήρυξη στην Ευρώπη για την έμπρακτη συμβολή στους Έλληνες να αποτινάξουν το ζυγό της τουρκοκρατίας.

Το «Υπόμνημα» του Κοραή τελείωνε με τις ακόλουθες προσφωνήσεις:

{…} Ω, πατρίδα μου, δεν πήρα την πένα παρά για να διακηρύξω πρώτος σε όλη την Ευρώπη την αναγέννησή σου που άρχισε.

{…} Ω, πατρίδα μου, εσύ από μόνη σου, και χωρίς ξένη βοήθεια άνοιξες τα μάτια στα φώτα.

{…} Όσον αφορά εμένα τρέφω την ελπίδα να σε δω να ξαναπαίρνεις σύντομα τη θέση σου ανάμεσα στα άλλα έθνη.
Ο Άγγλος ιστορικός Φάϊφ χαρακτήρισε το «Το υπόμνημα» του Κοραή ως ένα από τα πλέον φωτεινά και ενδιαφέροντα ιστορικά ντοκουμέντα.

Ζώντας στη Γαλλία, και επηρεασμένος από τα διδάγματα της Γαλλικής Επανάστασης, αφιέρωσε τη ζωή του στην αναγέννηση της παιδείας, η οποία πίστευε πως ήταν η μόνη που θα οδηγούσε στην εθνική αποκατάσταση των Ελλήνων.

ΤΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΚΟΡΑΗ

Ο Κ. Θ. Δημαράς, στο βιβλίο του «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», Αθήνα 1968, μεταξύ άλλων γράφει και τα ακόλουθα για το «Υπόμνημα» του Κοραή:

{…} «Ο Κοραής σ’ ένα από τα πρώτα έργα της ωριμότητάς του, στο «Υπόμνημα» του 1803, εκθέτει με φωτεινή σκέψη τον μεικτό χαρακτήρα της ελληνικής αναγέννησης, κι αργότερα, στα 1815, βλέποντας την διάδοση της παιδείας, έγραφε:

«Δεν έμεινεν αμφιβολία ότι έφθασε και των Γραικών ο καλός καιρός, και έφθασε με τόσην ορμήν, ώστε καμία δύναμις ανθρώπινη δεν είναι πλέον καλή να μας οπισθοποδήσει».

Για τις αντιλήψεις του Κοραή, ο Κ. Θ. Δημαράς, στο προαναφερθέν βιβλίο του αναφέρει τα ακόλουθα:

«Έχουμε ως τον καιρό του Κοραή διαπιστώσει την ύπαρξη δύο γλωσσικών τάσεων, από τις οποίες καμμιά δεν έχει χαρακτήρα συντηρητικό: οι οπαδοί της λαϊκής γλώσσας ζητούσαν να φωτισθεί ο λαός, και για τούτο υποστήριζαν ότι έπρεπε οι λόγιοι να χρησιμοποιούν την γλώσσα του.

Οι οπαδοί του αρχαϊσμού πιστεύουν πως μέσα από την αρχαία γλώσσα θα αναστηθεί το δοξασμένο αρχαίο γένος. Υπάρχει δηλαδή κίνηση, και στις δύο περιπτώσεις, προς ένα σκοπό, ούτε συντήρηση, ούτε αντίδραση.

Του Κοραή η θέση βρίσκεται πολύ πλησιέστερα στων οπαδών της λαϊκής γλώσσας, μα η κλασική του παιδεία δεν του επιτρέπει να φθάσει ως τις άκρες συνέπειες του διαμορφωμένου πια γλωσσικού κινήματος: η γλώσσα των λογίων πρέπει να είναι διορθωμένη και πλουτισμένη».

Ο Κοραής δεν υπήρξε πολιτικός, ούτε και επιδίωξε την πολιτική δόξα. Ήταν ένας αγνός πατριώτης, ένας φωτισμένος πνευματικός άνθρωπος, ένας δημοκράτης, ένας ασυμβίβαστος αγωνιστής. Με άλλα λόγια, ένας πραγματικός δάσκαλος του γένους, ο οποίος για να αφοσιωθεί αποκλειστικά στον αγώνα του για την απελευθέρωση της Ελλάδας εγκατέλειψε την εξάσκηση της ιατρικής.

Το τεράστιο έργο του Αδαμάντιου Κοραή μπορεί να χωρισθεί στις ακόλουθες τρεις κατηγορίες:

*Στο ιστορικό. Σε αυτό περιλαμβάνονται μελέτες πρωτότυπες και μεταφράσεις αρχαίων συγγραμμάτων.

*Στο φιλολογικό, δηλαδή στις εκδόσεις αρχαίων συγγραφέων που συνόδευε με δικά του σχόλια και σοφά προλεγόμενα.

*Στο εθνικό. Αυτό απαρτίζεται από πολλά μικρά πονήματα που είχαν σκοπό να ανοίξουν τα μάτια των υπόδουλων Ελλήνων, ή να κατατοπίσουν τους ξένους για τα ελληνικά ζητήματα. Το έργο του είχε μεγάλη απήχηση όχι μόνο στον ελληνικό χώρο, μα και σε όλη την Ευρώπη.

Θα κλείσω την αναφορά αυτήν στο έργο του Αδαμάντιου Κοραή με απόψεις που εκφράζει ο Γιώργος Τόλιας, διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Σορβόννης, σε άρθρο του με τίτλο «Αρχαιογνωσία και νεωτερικότητα», στο ένθετο «Επτά Ημέρες» της αθηναϊκής εφημερίδας Η Καθημερινή, 9-2-2003.

{…} Όταν γίνεται λόγος για τις συστηματικές προσπάθειες ενοφθαλμισμού του αρχαίου ελληνικού παρελθόντος στο ενεργό παρόν, ανάμεσα στα πρώτα ονόματα που έρχονται στη σκέψη μας είναι εκείνο του Αδαμάντιου Κοραή.

Πράγματι, στο έργο του Κοραή κυριαρχούν δύο αλληλένδετες προϋποθέσεις της ελληνικής χειραφέτησης: ο εξελληνισμός – η σύνδεση του νεότερου ελληνικού πολιτισμού με τον αρχαίο, και η ηθική, μορφωτική και πολιτική προετοιμασία της ελληνικής κοινωνίας προς την επανάσταση και την δημιουργία ενός σύγχρονου, αστικού, και δημοκρατικού κράτους-έθνους.

{…} Οι απόψεις του Κοραή είναι ήδη συγκροτημένες στο «Υπόμνημα» του 1803. Στο έργο αυτό διερευνάται η δυναμική των φυσικών, ηθικών, κοινωνικών και πολιτισμικών όρων που διαμορφώνουν και ενοποιούν το ελληνικό έθνος.

Τα φαινόμενα προσεγγίζονται ως μια φυσική ιστορία του πολιτισμού, μια μελέτη των αιτίων της ακμής, της παρακμής και της παλιγγενεσίας. Η δημιουργική σύνδεση τόσο με την ελληνική αρχαιότητα, όσο και την ευρωπαϊκή Δύση, αποτελούν τους δύο κεντρικούς άξονες της επιχειρηματολογίας του: θα τους συναντάμε πλέον συστηματικά σε όλο το μετέπειτα έργο του.

{…} Επιπλέον, οι θέσεις του εκφράζονται μετά το 1789, όταν ο Διαφωτισμός έχει πλέον εκδηλωθεί ως ιδεολογικός καταλύτης της Επανάστασης, κεντρικός φορέας πνευματικών και κοινωνικών μεταρρυθμίσεων.

Αρχαιομάθεια και Διαφωτισμός τον οδηγούν σε μια βαθιά πίστη στη φιλελεύθερη αστική δημοκρατία και στη σύνθετη θεώρηση του πολιτικού, του κοινωνικού και του πολιτιστικού.

Η θεώρηση αυτή, ιστορική και εξελικτική, ενεργοποιεί διεργασίες της μορφωτικής ενοποίησης της ελληνικής κοινωνίας – μέσω του εξελληνισμού της παιδείας, αλλά και της ενιαίας αναφοράς σε ένα κοινό παρελθόν, και ταυτοχρόνως εκείνες της «αναγέννησης» των πολιτικών, κοινωνικών και πολιτιστικών θεσμών, που είχε διαβρώσει και εκφυλίσει η μακρόχρονη ξένη και δεσποτική διακυβέρνηση.

Ο Κοραής, ήδη από το Υπόμνημα του 1803, παρατηρεί μια ανάδυση στην Ελλάδα και την ελληνική διασπορά στη Δύση, μιας τάξης ορθοδόξων, ελληνοφώνων εμπόρων, που διαμορφώνεται από τη συναλλαγή και την επαφή με τη Δύση.

{…} Έτσι ο Κοραής τους παροτρύνει συστηματικά να ιδρύσουν σχολεία και βιβλιοθήκες, να χρηματοδοτήσουν εκδόσεις, να στηρίξουν με υποτροφίες τις σπουδές των νέων στο εξωτερικό.

{…} Η αρχαιότητα για τον Κοραή δεν αποτελεί πλέον το ένδοξο παρελθόν στο οποίο προσέβλεπε με μελαγχολική νοσταλγία η ελληνική λογιοσύνη, και από το οποίο αντλούσε υπερηφάνεια. Η ανάκτηση και η ενσωμάτωση του παρελθόντος αποτελεί πρώτιστα πολιτική πράξη αυτοσυνειδησίας, απαραίτητη προϋπόθεση της εθνικής χειραφέτησης.

Αναφέρθηκα εκτενώς στο άρθρο του Δρα Γιώργου Τόλια, επειδή, έχοντας ερευνήσει το έργο του Αδαμάντιου Κοραή, βρήκα ότι συνοψίζει τα καίρια σημεία των απόψεών του αναφορικά με την επανασύνδεση των Ελλήνων της εποχής του με τους αρχαίους προγόνους τους.

Ο θάνατος βρήκε τον Αδαμάντιο Κοραή γαλήνιο στις 6 Απριλίου του 1833. Λίγες ημέρες του έλειπαν για να κλείσει τα 85 χρόνια μιας ζωής, η οποία ήταν αφιερωμένη ολάκερη στην παιδεία και στην προκοπή των συμπατριωτών του Ελλήνων.