Διαχρονικά, οι Έλληνες της Διασποράς, αποτελούν αναπόσπαστο και συχνά καίριας σημασίας κομμάτι των εξελίξεων στον ελλαδικό χώρο, συμβάλλοντας -ανιδιοτελώς τις περισσότερες φορές- τα μέγιστα, με οιονδήποτε τρόπο είναι εφικτό, παρότι η προσφορά τους δεν αναγνωρίζεται πάντα όπως θα έπρεπε.
Η συμβολή των αποδήμων ήταν άλλωστε καθοριστική και στην Επανάσταση του 1821, την προετοιμασία, καθώς και στον πολυετή Αγώνα για την Ανεξαρτησία που ακολούθησε.
Κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, γράφει ο ομότιμος καθηγητής Ιστορίας, Ιωάννης Κ. Χασιώτης – πρόεδρος της Επιστημονικής Επιτροπής που επιμελήθηκε την έκθεση «Οι Έλληνες στη Διασπορά 15ος – 21ος αιώνας» από την Βουλή των Ελλήνων- «επί τέσσερις, περίπου, αιώνες οι παροικίες της δυτικής και της κεντρικής Ευρώπης μετακένωναν στην τουρκοκρατούμενη ελληνική Ανατολή τα στοιχεία εκείνα που αποτέλεσαν καταλύτες στην οικονομική ανάπτυξη και στο σταδιακό κοινωνικό της μετασχηματισμό.

»Oι πολιτικές, εξάλλου, πρωτοβουλίες των αποδήμων συνέβαλαν αποφασιστικά στην τελική διαμόρφωση του ιδεολογικού πλαισίου μέσα στο οποίο προετοιμάστηκε ο απελευθερωτικός αγώνας των Ελλήνων. Αλλά και μετά τη δημιουργία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους και την ανάδειξή του σε αδιαμφισβήτητο εθνικό κέντρο, οι ελληνικές Kοινότητες του Εξωτερικού διατήρησαν ένα μέρος του προγενέστερου πολιτικού τους ρόλου, ο οποίος, μάλιστα, αναβαθμιζόταν κατά τις περιόδους των εθνικών κρίσεων του Ελληνισμού».
Ακόμη, αναφέρει ο κ. Χασιώτης, «…σημαντικότερα ήταν –και είναι– τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της ελληνικής Διασποράς, δηλαδή η οικονομική ευρωστία και η κοινωνική καταξίωση των ομογενών στις νέες τους πατρίδες, σε συνδυασμό με τη δυνατότητά τους να επηρεάζουν παραγωγικά την κοινωνική και πολιτιστική ανέλιξη και της χώρας όπου ζουν σήμερα, αλλά και της πατρίδας των ίδιων ή των προπατόρων τους. H ύπαρξη, συνεπώς, ενός ανθρώπινου δυναμικού, που έχει συνείδηση της εθνικής του καταγωγής και της πατρογονικής ιστορικής του κληρονομιάς, αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα για έναν μικρό λαό, όπως ο ελληνικός, που υποχρεώθηκε να σηκώσει το βάρος συχνών και δύσκολων καταστάσεων».
ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ Η ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ
Κανείς δεν πρέπει να ξεχνά άλλωστε πως η Φιλική Εταιρεία, η μυστική οργάνωση που έθεσε στόχο την απελευθέρωση της πατρίδας από τον τουρκικό ζυγό, ιδρύθηκε το 1814 στην Οδησσό από τρεις απόδημους Έλληνες εμπόρους: τον Νικόλαο Σκουφά, τον Αθανάσιο Τσακάλωφ και τον Εμμανουήλ Ξάνθο.
Κατά τη συνήθεια της εποχής, η Φιλική Εταιρεία είχε οργανωθεί με βάση τα τεκτονικά πρότυπα. Ωστόσο τα μέλη της – που γρήγορα άρχισαν να πληθαίνουν – δεν ανήκαν όλα σε τεκτονικές στοές, ούτε προέρχονταν από κοινωνικά και ιδεολογικά ομοιογενείς ομάδες της Διασποράς και των τουρκοκρατούμενων χωρών.

Γιατί συστάθηκε όμως η Φιλική Εταιρεία στην Οδησσό;
«Στην Οδησσό, μια πόλη σταυροδρόμι εγκατεστημένων και περαστικών, πολλών εθνοτήτων, όπου φτάνει έντονα ο απόηχος της Γαλλικής Επανάστασης και προτάγματα περί λαού, πατρίδας, έθνους, ελευθερίας, τo 1814, τρεις Έλληνες μικρέμποροι αποφάσισαν να προετοιμάσουν το έδαφος για την ‘εν καιρώ’ εκδήλωση επανάστασης των ελληνικών πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Για το σκοπό αυτό ίδρυσαν την Εταιρεία των Φιλικών ή τη Φιλική Εταιρεία», ανέφερε στον «Νέο Κόσμο», ο κ. Σωφρόνης Παραδεισόπουλος, διευθυντής του Μουσείου Φιλικής Εταιρείας, που στεγάζεται σε ένα από τα τρία οικήματα του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού στην Ουκρανία.
Το εν λόγω κτίριο υπήρξε η οικία του Γρηγορίου Ιωάννου Μαρασλή (π. 1780 – 1851) και όπου συνεδρίαζαν τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας.
« Η Οδησσός βρίσκεται εκτός Οθωμανικής αυτοκρατορίας, σε ένα κράτος ομόθρησκο, κατοικημένη και διοικούμενη από ξένους, πόλη που κινείται γύρω από μια οικονομική δραστηριότητα κυρίως του θαλάσσιου εμπορίου, που έμοιαζε την περίοδο εκείνη να ευθυγραμμίζεται γρήγορα με τις ευρωπαϊκές αντιλήψεις», επεσήμανε ο κ. Παραδεισόπουλος, προσθέτοντας:

«Ο αστικός και φιλελεύθερος χαρακτήρας της, η διακίνηση των φιλελεύθερων ιδεών και η ‘προστασία’ που προσέφερε η τσαρική κυβέρνηση δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας, η οποία ανέπτυξε τη δράση της την ίδια περίοδο με την Ελληνεμπορική Σχολή και το Ελληνικό Θέατρο, ιδρύματα που ενίσχυαν την εθνική ταυτότητα και το πατριωτικό αίσθημα των Ελλήνων της Οδησσού».
Σχετικά με την παρουσία των Ελλήνων στην ευρύτερη περιοχή, η πρόεδρος της Ομοσπονδίας Ελληνικών Συλλόγων Ουκρανίας, Αλεξάνδρα Προτσένκο, δήλωσε στον «Νέο Κόσμο»:
«Οι Έλληνες κατέχουν αξιόλογη θέση στην πλούσια εθνική παλέτα της Ουκρανίας. Είναι γνωστό ότι οι Έλληνες κατοικούσαν στα εδάφη της σημερινής Ουκρανίας από την αρχαιότητα και γι αυτό μπορούν να θεωρηθούν ως αυτόχθονες πληθυσμοί της χώρας μας. Υπάρχουν πολλά μνημεία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού στην Ουκρανία (Ολβία, Ποντικάπαιον, Χερσώνα κ.α) και του Μεσαίωνα (Μπέλγοροντ-Ντνιστρόβσκι, Κίεβο και Αυτόνομη Δημοκρατία της Κριμαίας).
»Το 14ο και 15ο αι. στην Κριμαία υπήρχε ένα κράτος – το ελληνικό Πριγκιπάτο του Θεοδώρου. Στη χερσόνησο δημιουργήθηκε και συνάμα απέκτησε τα χαρακτηριστικά της εθνο-ομολογιακής μια μοναδική ελληνική κοινότητα ανθρώπων, τους οποίους μετά τη μετανάστευση το 1778-1780 στην περιοχή της Άνω Αζοφικής ονόμασαν ως ‘Μαριουπολίτες Έλληνες’.

»Κατά τους 16ο έως και 18ο αι. στο Κίεβο, στο Λβιβ, στο Νίζιν κ.α. δημιουργήθηκαν ισχυρές ελληνικές εμπορικές παροικίες. Λίγο αργότερα η πόλη της Οδησσού κατέστη σημαντικότατο εκπαιδευτικό και πολιτιστικό κέντρο όχι μόνο των Ελλήνων της Ουκρανίας, αλλά και της Ελλάδας. Εδώ το 1814 ιδρύθηκε η οργάνωση ‘Φιλική Εταιρεία’, μέσω της οποίας προετοιμάστηκε και οργανώθηκε η απελευθέρωση των Ελλήνων από τον οθωμανικό ζυγό».
Όπως τόνισε ο κ. Παραδεισόπουλος, «η Φιλική Εταιρεία και η συμβολή της στην προετοιμασία της ελληνικής επανάστασης είναι αδιαμφισβήτητα μεγάλη. Με την ανάληψη της αρχηγίας από τον Υψηλάντη και μετά την πολιτικο-στρατιωτική σύσκεψη της ηγεσίας στις αρχές Οκτωβρίου 1820 στην πόλη Ισμαήλιο της Βεσσαραβίας η Εταιρεία περνά πλέον στην επιχειρησιακή της φάση. Μετά τις σκληρές μάχες στις Ηγεμονίες, η ελληνική επανάσταση εκδηλώνεται πλέον ανοικτά και δυναμικά. Το συνωμοτικό έργο της Φιλικής έχει ουσιαστικά λάβει τέλος. Ο πρώτος στόχος της έχει επιτευχθεί».

«Οι έμποροι της Οδησσού», πρόσθεσε, «αλλά και ευρύτερα της Νότιας Ρωσίας, ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα των ιδρυτών της Εταιρείας στον αγώνα. Πρωταγωνιστές στον χώρο της Οδησσού ήταν οι μεγαλέμποροι Ιωάννης Αμβροσίου, Ηλίας Μάνεσης, Αλέξανδρος Μαύρος, Αλέξανδρος Κουμπάρης, Γρηγόριος Ιωάννου Μαρασλής, οι οποίοι συνέδραμαν οικονομικά τη δράση της μυστικής οργάνωσης. Διόλου τυχαία, οι ίδιοι υπήρξαν στελέχη της Εφορίας της Εταιρείας στην Οδησσό αλλά και έφοροι της Ελληνεμπορικής Σχολής. Συνδύαζαν τη χρηματοδοτική στήριξη για την εξάπλωση της ελληνικής παιδείας, με την ενεργό ανάμειξη στην εθνικοαπελευθερωτική κίνηση».
Ακόμη, είπε, «στην Οδησσό συγκεντρώθηκε μεγάλο μέρος από τα λείψανα του εκστρατευτικού σώματος των Φιλικών. Κύρια φροντίδα των Ελλήνων εμπόρων ήταν πλέον η περίθαλψή τους. Οι παλαιοί έφοροι της Εταιρείας πρωτοστάτησαν σ’ αυτό το έργο, που απαιτούσε χρήματα για διατροφή και στέγη. Η Φιλική Εταιρεία (η οποία έχει αποκηρυχθεί από τον Τσάρο) μετονομάζεται σε Φιλανθρωπική Εταιρεία της ελληνικής κοινότητας της Οδησσού. Ο συνωμοτισμός συνέχισε να είναι η ασφαλής δικλίδα στις κινήσεις τους για να αποφύγουν την ενοχλητική παρέμβαση των ρωσικών αρχών. Ο Ιωάννης Αμβροσίου, ο Αλέξανδρος Κουμπάρης, ο Αλέξανδρος Μαύρος και ο Γρηγόριος Ι. Μαρασλής ήταν και πάλι οι ηγέτες της Φιλανθρωπικής Εταιρείας».

«Τι σώζεται σήμερα από τη Φιλική Εταιρεία στην Οδησσό;», ρωτήσαμε τον κ. Παραδεισόπουλο.
«Στην Οδησσό -είπε- σώζεται το οίκημα στο οποίο συνεδρίασαν τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας και όπου σήμερα λειτουργεί το Μουσείο της Φιλικής Εταιρείας. Στις αρχές του 19ου αιώνα το οίκημα αυτό ήταν η κατοικία του Γρηγορίου Ιωάννου Μαρασλή (π. 1780 – 1851), ο οποίος μετανάστευσε από τη Φιλιππούπολη στην Οδησσό στα τέλη του 18ου αιώνα, αφού υπάρχει μαρτυρία ότι υπήρξε ‘εκ των πρώτων οικιστών της πόλεως’.
»Ο ιδιοκτήτης υπήρξε μέλος της Φιλικής Εταιρείας. Στην οικία αυτή συγκεντρώνονταν τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας τον Οκτώβριο-Νοέμβριο του 1821, κατά τη δεύτερη φάση δράσης της Εταιρείας, δηλαδή μετά την ήττα του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Στην οικία φιλοξενήθηκε ο Φιλικός μητροπολίτης Γρηγόριος Ειρηνουπόλεως και Βατοπεδίου ‘κατά την συνήθειαν’ στις 25 Νοεμβρίου 1821, περιμένοντας το διαβατήριό του για να απέλθει στην Πετρούπολη, για να βρει χρήματα για τους διωγμένους στην Οδησσό Έλληνες».

ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΦΙΛΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ
Όπως επεσήμανε ο κ. Παραδεισόπουλος, το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού, θέλοντας να τιμήσει τους ιδρυτές και τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας, αποφάσισε να αναλάβει εκείνο την ανάπτυξη των εκθετικών ενοτήτων του Μουσείου Φιλικής Εταιρείας, πάντα σε συνεργασία με το Ιστορικό-Λαογραφικό Μουσείο της Οδησσού, στο κτίριο πλέον όπου συνεδρίαζαν τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας.
Στις αίθουσες του Μουσείου παρουσιάζονται εκθέματα σχετικά με τις απαρχές, την ίδρυση, τα μέλη και τη δράση της Φιλικής Εταιρείας. Αποτελούν πιστές αναπαραγωγές πρωτοτύπων, τα οποία ανήκουν σε ελληνικές δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές. Άλλα είναι αυθεντικά και παραχωρήθηκαν από το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο της Οδησσού.
Η έκθεση χωρίζεται σε τρεις θεματικές ενότητες. Η πρώτη ξεκινά από την προσάρτηση των εδαφών της βόρειας παρευξείνιας περιοχής στην Ρωσική Αυτοκρατορία. Την εγκατάσταση των πρώτων Ελλήνων, την οργάνωση της παροικίας (εκκλησία, ελληνεμπορική σχολή, ενασχόληση με το εμπόριο κλπ).

Η δεύτερη και η τρίτη θεματική ενότητα αφορούν στην ιστορία της Φιλικής Εταιρείας και των μελών της, προ και κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης. Η ίδρυση, η διοικητική και οικονομική οργάνωση, οι δραστηριότητες της Εταιρείας καθώς και οι πλευρές της δράσης των ιδρυτών και άλλων μελών της, παρουσιάζονται μέσα από αρχειακά και άλλα τεκμήρια.
















