«Ένα 11χρονο κορίτσι με κομμένη μύτη και χείλια που άφηναν τις σιαγόνες να χάσκουν στη θέα όσων το συναντούσαν, μια μάνα που της είχαν βγάλει τα μάτια και την έσερναν από τα χέρια τα ανήλικα παιδιά της, ηλικιωμένους με κομμένα αυτιά και χέρια και κάπου ανάμεσά τους δυο ορφανά που οι Τούρκοι είχαν αποκεφαλίσει τον πατέρα τους και σκοτώσει τη μάνα τους στη Χίο…».
Τραγικές εικόνες τις οποίες περιγράφει στο ημερολόγιο το οποίο κρατούσε ο Jonathan Peckham Miller από το Wisconsin των ΗΠΑ, 1 από τους 10 εθελοντές Αμερικανούς Φιλέλληνες που έσπευσαν να πολεμήσουν στην Ελλάδα κατά την Επανάσταση, όπως επισημαίνει η κυρία Φωτεινή Τομαή*, Ιστορικός, Πρέσβης ε.τ.
«Πολύ απλά κανένα ανακτοβούλιο των λεγόμενων Μεγάλων Δυνάμεων της Ευρώπης δεν επιθυμούσε μία Ελλάδα ελεύθερη» τονίζει ακόμη η κυρία Τομαή, σημειώνοντας ότι δεν υποτιμά «τον φιλελληνισμό που επέδειξαν οι κοινωνίες της Ευρώπης και της Αμερικής. Άλλο, όμως, οι κοινωνίες και άλλο οι κυβερνήσεις, να το διευκρινίσουμε αυτό, επιτέλους!».
-Ποιοι κατά τη γνώμη σας ήταν οι παράγοντες που υπήρξαν καθοριστικοί για την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης;
Χωρίς ίχνος δισταγμού ή αμφιβολίας τρεις: Η εθνική συνείδηση των Ελλήνων, των μόνων από όλους τους Βαλκάνιους που διέθεταν ισχυρές αναφορές στο προγονικό τους παρελθόν, η παιδεία – και θα τονίσω εδώ ότι κατά τον ιστορικό της Επανάστασης George Finlay ο ελληνικός πληθυσμός διέθετε το υψηλότερο ποσοστό εγγραμμάτων ανάμεσα στους υπόδουλους κάτι που έκανε τους ξένους περιηγητές να απορούν πώς αυτός ο λαός τελούσε υπό ζυγό ενός κατώτερου πνευματικού λαού – και, τέλος, ο ρόλος των Ελλήνων στο εμπόριο και την οικονομία.
Οι Έλληνες έμποροι και καραβοκύρηδες, και όχι μόνο οι Φαναριώτες που με τη γλωσσομάθεια και την παιδεία τους προσέφεραν υπηρεσίες στην Υψηλή Πύλη, κρατούσαν στα χέρια τους την οικονομία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ιδιαίτερα μετά τα προνόμια που τους παραχωρήθηκαν με τη Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή.
Οι Τούρκοι δεν είχαν ιδέα από ναυτοσύνη. Η θάλασσα από την εποχή ήδη του Ομήρου άνοιγε διάπλατους τους ορίζοντες στους Έλληνες και τον πολιτισμό τους, προνόμιο που στερήθηκαν άλλοι λαοί. Φυσικά, μεγάλο ρόλο έπαιξε και η διασπορά λόγιων στη Δύση που οδήγησε στη δημιουργία του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού κι αυτός με τη σειρά του σε τρεις επαναστάσεις που με διαφορά μισού αιώνα μεταξύ τους άλλαξαν κυριολεκτικά τον χάρτη του κόσμου : την Αμερικανική, τη Γαλλική και εν τέλει την Ελληνική Επανάσταση.
-Σε ποιο βαθμό επηρέασαν την επιτυχία της Επανάστασης οι ξένοι;
Θα αντιστρέψω την ερώτηση. Γιατί δεν κατάφεραν να τη σταματήσουν; Σε αυτή θα σας απαντήσω, διαλύοντας τον μύθο περί ξένης βοήθειας! Γιατί πολύ απλά κανένα ανακτοβούλιο των λεγόμενων Μεγάλων Δυνάμεων της Ευρώπης δεν επιθυμούσε μία Ελλάδα ελεύθερη. Το οθωμανικό status quo, αντιθέτως, τις εξυπηρετούσε απόλυτα γιατί λειτουργούσε ως φράχτης στην κάθοδο των Ρώσων στη Μεσόγειο και από εκεί στις αγορές της Ανατολής.
Οι Άγγλοι υπήρξαν μια ζωή φιλότουρκοι εξαιτίας του μίσους τους για τους Ρώσους. Κι όταν ο Κανάρης πυρπόλησε την τουρκική ναυαρχίδα μετά την καταστροφή της Χίου πάνω της βρίσκονταν 85 Άγγλοι ναύτες και αξιωματικοί που φυσικά πέθαναν. Όλο το πλήρωμα, δηλαδή. Κάποτε θα πρέπει να μάθουμε την ιστορία και από την ανάποδη μεριά της.
Βεβαίως, δεν υποτιμώ τον φιλελληνισμό που επέδειξαν οι κοινωνίες της Ευρώπης και της Αμερικής. Άλλο, όμως, οι κοινωνίες και άλλο οι κυβερνήσεις, να το διευκρινίσουμε αυτό, επιτέλους! Η τελευταία, η Αμερική, ήταν η μόνη που ακόμα και σε κρατικό επίπεδο, πλην του φλογερού φιλελληνικού κινήματος που εκδηλώθηκε με αποστολή ανθρωπιστικής βοήθειας η ο οποία κράτησε όρθιο τον πληθυσμό των αμάχων που υπέφερε από αρρώστιες και λιμό, διεκήρυττε τη συμπαράστασή της στον Αγώνα των Ελλήνων, αδυνατώντας ωστόσο να πάρει εμπράκτως μέρος στις πολεμικές συγκρούσεις εξαιτίας του Δόγματος Monroe το οποίο απαγόρευε ανάμιξη της Ευρώπης στα της Αμερικανικής ηπείρου, και αντίστροφα των Αμερικανών στα της Ευρώπης.
Η βοήθεια εκείνη έφτασε στην Ελλάδα μεταξύ 1827 και 1828 με οκτώ πλοία που απέπλευσαν από τα λιμάνια της Νέας Υόρκης και της Βοστώνης συνολικής αξίας $140.000 (US) της εποχής, απίστευτα υψηλό ποσό. Επρόκειτο για ρουχισμό και τρόφιμα αποκλειστικά για αμάχους.
Οι Αμερικανοί μάζεψαν με εράνους ακόμα και κατοίκων μικρών πόλεων, από χοροεσπερίδες , συναυλίες και εράνους της φοιτητικής και μαθητικής νεολαίας αρκετές χιλιάδες δολάρια τα οποία αποστέλλονταν σε τράπεζες του Λονδίνου για τη συνέχιση του Αγώνα.
Ο τελευταίος μύθος που πρέπει να διαλυθεί είναι η δήθεν συμπάθεια του ξανθού γένους των Ρώσων. Συνέβη το ακριβώς αντίθετο , αφού ο τσάρος ζήτησε από τον Καποδίστρια να απολύσει από τον ρωσικό στρατό τον Υψηλάντη που τόλμησε να κηρύξει την Επανάσταση στη Μολδοβλαχία, έβγαλε ανακοίνωση ότι καταδικάζει το κίνημα των επαναστατημένων και άφησε αβοήθητους τους Έλληνες.
Μόνο μετά τον απαγχονισμό του Πατριάρχη και τις μαζικές σφαγές χριστιανών της Κωνσταντινούπολης, ανάμεσά τους και πολλών Ρώσων, αφυπνίσθηκαν τα ρωσικά αντανακλαστικά. Ουσιαστικά, δηλαδή, η Ρωσία σύρθηκε από λανθασμένους χειρισμούς του Σουλτάνου σε αναμέτρηση με την Τουρκία. Όχι για να βοηθήσει τους επαναστατημένους Έλληνες.
Με δυο λόγια, η Ελληνική Επανάσταση εκδηλώθηκε υπό τους δυσμενέστερους οιωνούς. Κυρίως αν σκεφθεί κανείς ότι οι εκπρόσωποι των Μεγάλων Δυνάμεων συνεδρίαζαν μερικά χιλιόμετρα μακριά στη σημερινή Λιουμπλιάνα για να καταστείλουν τα κινήματα που έσειαν τους θρόνους της Ευρώπης από την Ιβηρική μέχρι τη Νάπολη και το Πεδεμόντιο, περιοχές της Ιταλίας που τελούσαν υπό αυστριακό ζυγό.
-Μιλήστε μας για τα ορφανά παιδιά και το φιλανθρωπικό έργο των Αμερικανών Φιλελλήνων…
Το σημαντικότερο κομμάτι της ανθρωπιστικής βοήθειας που προσέφεραν οι Αμερικανοί στη χώρα μας πλην της επισιτιστικής βοήθειας, που κι αυτή είχε τεράστια σημασία γιατί αν δεν μεσολαβούσε θα είχαμε μία Ελλάδα χωρίς πληθυσμό αφού καθημερινά πέθαιναν από ασιτία και ανυδρία πάνω στα βουνά όπου κατέφευγαν για να γλιτώσουν οι άμαχοι, ήταν αυτό της περίθαλψης και υιοθεσίας ορφανών παιδιών τα οποία είχαν πλημμυρίσει τους δρόμους της Αίγινας και του Ναυπλίου μετά τις σφαγές στην Κωνσταντινούπολη, τις καταστροφές της Χίου, της Κρήτης και εκείνες στο Αϊβαλί.
Στο ημερολόγιο που κρατούσε ένας από τους δέκα εθελοντές Αμερικανούς Φιλέλληνες που έσπευσαν να πολεμήσουν στην Ελλάδα, ο Jonathan Peckham Miller από το Wisconsin, αφηγείται ότι, επιστρέφοντας το 1827 από την Αμερική μετά τη μάχη των Μύλων, φέρνοντας ανθρωπιστική βοήθεια πάνω στο πλοίο Chancellor, τη μεγαλύτερη ίσως, ύψους $17.500 (US), συνάντησε μία εφιαλτική κατάσταση απελπισμένων, αποστεωμένων και ρακένδυτων μανάδων και παιδιών, όπως και ηλικιωμένων που είχαν καταφύγει για ασφάλεια στην Αίγινα μετά την αποτυχία της επανάστασης στην Κρήτη.
Ένα εντεκάχρονο κορίτσι με κομμένη μύτη και χείλια που άφηναν τις σιαγόνες να χάσκουν στη θέα όσων το συναντούσαν, μια μάνα που της είχαν βγάλει τα μάτια και την έσερναν από τα χέρια τα ανήλικα παιδιά της, ηλικιωμένους με κομμένα αυτιά και χέρια και κάπου ανάμεσά τους δυο ορφανά που οι Τούρκοι είχαν αποκεφαλίσει τον πατέρα τους και σκοτώσει τη μάνα τους στη Χίο. Το εννιάχρονο κορίτσι κρατούσε σφιχτά από το χέρι τον επτάχρονο αδελφό της και περπατούσαν σαν χαμένα.
Ο Miller, όντας ο ίδιος ορφανός και από τους δύο γονείς και μεγαλωμένος από κάποιον θείο του, χωρίς δεύτερη σκέψη αποφάσισε να υιοθετήσει το αγοράκι και να του προφέρει την πατρική αγάπη που ο ίδιος στερήθηκε. Πράγμα που έκανε με έγκριση των Αμερικανών επικεφαλής. Στα γοερά κλάματα της αδελφής του που δεν μπορούσε να αποχωρισθεί τον αδελφό της, βρέθηκε λύση με την υιοθεσία της από τον κυβερνήτη της Μασαχουσέτης Winthrop και τα παιδιά έζησαν σε διαφορετικές, έστω, πολιτείες της Αμερικής.
Ο Λουκάς Μιλτιάδης, όπως ήταν το όνομα που του έδωσε ο θετός πατέρας του ακολούθησε μεγαλώνοντας στρατιωτική καριέρα και διακρίθηκε ως αξιωματικός στον πόλεμο του Μεξικού. Αργότερα εξελέγη βουλευτής και είναι ο πρώτος Έλληνας που εισήλθε στο Αμερικανικό Κογκρέσο.
Ορφανός ήταν και ο Μιχάλης Αναγνωστόπουλος από την Ήπειρο, γνωστός ως Anagnos όταν πλέον γνώρισε και παντρεύτηκε την Julia Romana, κόρη ενός άλλου φλογερού Φιλέλληνα από τη Βοστώνη του γιατρού Samuel Gridley Howe, που έμεινε περισσότερο από κάθε άλλον Αμερικανό στη χώρα μας και ίδρυσε το αμερικανικό νοσοκομείο του Πόρου δύναμης 50 και αργότερα 100 κλινών σώζοντας δεκάδες ζωές.
Ιεραπόστολοι φρόντισαν στην Αμερική πολλά ορφανά που διέπρεψαν έχοντας σπουδάσει στα καλύτερα σχολεία: ο Φώτης Καραβασίλης και ο Αναστάσης Καραβέλας από τη Χίο ήταν δύο από αυτά, Ο Καραβέλας έγινε δικαστής και επιστρέφοντας στη Ελλάδα. Διευθυντής του τηλεγραφείου Σύρου.
Άλλα ορφανά που διέπρεψαν μετά σπουδές τους στην Αμερική ήταν ο φιλόλογος Αλέξανδρος Πασπάτης, συντάκτης του « Χιώτικου Λεξικού», ο εκδότης Πανταλέων Πετροκόκκινος, πρώτος Αμερικανός πρόξενος στη Χίο όπου επέστρεψε, παντρεύτηκε και έκανε 15 παιδιά, ο δικαστής Κωνσταντίνος Ράλλης, ο Στέφανος και Παντελής Γαλάτης που σπούδασαν στο και επέστρεψαν ως έμποροι στην Ελλάδα, ο Γρηγόρης Περδικάρης που επιστρέφοντας ορίσθηκε πρώτος Αμερικανός πρόξενος στην Αθήνα, ο Χρίστος Ευαγγελίδης που ίδρυσε και την ομώνυμη σχολή «Λύκειο Ευαγγελίδη» στη Σύρο που λειτουργεί ακόμα και δεκάδες άλλα ορφανά που ο χώρος δεν επιτρέπει να αναφερθούν οι περιπτώσεις τους.
Δεν πρέπει να παραλείψουμε την ίδρυση της Σχολής Χιλλ στην Αθήνα που ίδρυσε στην Πλάκα ο αιδεσιμότατος John Henry Hill και που έχει εξελιχθεί σε λαμπρό εκπαιδευτικό ίδρυμα στις μέρες μας, καθώς και η Σχολή Θηλέων που ίδρυσε και είχε στην εποπτεία της η γυναίκα του, Fanny Hill. Σε όλους αυτούς η πατρίδα μας χρωστάει πολλά. Μόνο σε αυτούς!**
*Η Φωτεινή Τομαή σπούδασε Ιστορία και Αρχαιολογία στα Πανεπιστήμια Αθηνών και Birmingham. Το 1984 τοποθετήθηκε στην Κεντρική Υπηρεσία του Υπουργείου Εξωτερικών, όπου από το 1996 μέχρι και το 2019 όταν αφυπηρέτησε διηύθυνε την Υπηρεσία Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου.
**Περισσότερες πληροφορίες στην έκδοση του Υπουργείου Εξωτερικών που συνέγραψε και επιμελήθηκε η κυρία Τομαή με τίτλο «The American People’s Support to the Greek War of Independence» (εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ, 2010).
