Καμιά φορά τα γραπτά και τα θέματα στ’ αρχεία μας μένουν για χρόνια άθικτα, και ξαφνικά μεστώνουμε στη σκέψη μέσα και λέμε είναι ώρα να παραδώσουμε όσα γράψαμε και μοχθήσαμε πριν χρόνια γι’ αυτά.
Και δέχομαι πως ορισμένα θέματα ακούγονται δύσκολα, και… δυσκίνητα μα δίνω εδώ αμέσως ένα ρητό ενός του Αμερικανού εποχιστή ρήτορα του Jim Rohn που είπε «Μην ευχηθείτε να ήταν πιο εύκολα τα πράγματα, ευχηθείτε να ήσασταν εσείς καλύτεροι».
Το θέμα με φέρνει σε σας με χέρια γεμάτα. Είναι μεγάλο και απασχολεί όχι μόνο από την πλευρά που ίσως να σκεφτείτε σαν ακούσετε το όνομα του αθάνατου και χιλιολατρεμένου μας Νίκου Καζαντζάκη.
Γίνεται θέμα ενός άλλου Ταξιδεύοντας, ενός άλλου Μεγάλου Πειρασμού, μιας άλλης Αναφοράς στον Γκρέκο, αναφοράς στον κάθε Γκρέκο, Γραικό Έλληνα που θα το διαβάσει.
Γιατί ό,τι μέσα από τα κείμενα αναφαίνεται και εξηγείται από τη γραφή μιας συγγραφέα, όχι απαραίτητα Ελληνίδας, όπως είναι η περίπτωση της Πολωνοεβραίας Ραχήλ Λιπστάιν-Μινκ (1899-1975) που γνώρισε τον Νίκο Καζαντζάκη και είχε, σύμφωνα με ιστορικούς, επηρεάσει ακόμα και τη σκέψη του, μιας γυναίκας που αγάπησε και ο ίδιος ο Καπετάνιος της γραφής στα νεανικά του χρόνια, μα που και κείνη τον αγάπησε και υπέγραψε την αγάπη με γραπτά της έργα, τότε το όνομά της, αυτό της Ραχήλ Λιπστάιν-Μινκ, έχει περάσει στην ιστορία μέσα από σίδηρο και αμόνι, από ένα Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, με κακουχίες και εγκλείστρες, τόσο πολιτικές όσο και κοινωνικές, για το πώς βρέθηκε η γυναίκα αντιμέτωπη σε κινδύνους, θανάτου ανεκδιήγητους, για να σωθούν παιδιά, να βγουν βιβλία ασύγκριτα σε θάρρος και λιτότητα λέξεων και αριθμό αντιτύπων.
Τότε, παίρνει στον καθένα που γράφει την ιστορία αυτή ολόκληρη μέρα, και δυο και δέκα χρόνια να βάλει λόγια σε παραγράφους, σε μια ολοκληρωμένη όσο και σύντομη περιγραφή.
Η Ραχήλ, μια δασκάλα της εποχής της, έσωσε στην Ευρώπη παιδιά της φυλής και γενιάς της, Εβραιόπουλα, μέσα στη βράση του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Κι έκανε να φανεί ψαλμός η γραπτή καταιγιστική αναμέτρησή της με τον Πλάστη. Στα έργα της, ψαλμός και ύμνος γίναν λεκτικό και αιχμηρό κατηγορώ, ή παράπονο στην πιο ήπια μετάφρασή του, που είχε τη δική της άδεια να ονομαστεί Ψαλμός.
Τολμηρή με τα λόγια, και ίσως και πέραν από ευθύς, στην κρίση ορισμένων μας, όταν ερευνηθεί ο λόγος της Πολωνοεβραίας Rachel Lipstein-Mink, ή Ραχήλ ή Ραχέλ Λιπστάιν-Μινκ ή Ράλας, πιο οικεία, ή ακόμα για άλλους σαν και μένα της Γενναία… Μα σύμφωνα με τον Νίκο ήταν η πρώτη και αγαπημένη του, η «Αγαπημένη Φλόγα»!
Μαζί μου μια φωτογραφία της που μου έστειλε η εξίσου γενναία και αθάνατη Κρητικιά συγγραφέας και ερευνήτρια Ελένη Κατσουλάκη το 2008, που ερευνούσε το θέμα λεπτομερειακά. Το γνώριζε πως θα περνούσα την πύλη των στίχων της Ραχήλ με ενδιαφέρον, και γράφει σε μια επιστολή της χαρακτηριστικά «Σου ανοίγω δρόμο για το μέλλον». Μα, όπως πίστευα πάντα, εμείς που γράφουμε ανοίγουμε για τους άλλους δρόμο, και μόνο από καλή τύχη το δικό μας, όπως τον άνοιξε η Ραχήλ για την ίδια.
Δυο επιστολές ιδιόχειρες και σύντομες, θα έλεγα μηνύματά της μάλλον, παραθέτω στη συνέχεια για να φανεί η οικειότητα μεταξύ Ραχήλ και Νίκου.
Γιατί είναι θαύμα να ξεπεταχτεί από ένα κλειστό συρτάρι του υπολογιστή το γράμμα μιας Ελληνίδας της Αμερικής σε μια Ελληνίδα της Αυστραλίας για να ξυπνήσει τον αιώνιο μύθο της αγάπης, της δημιουργίας και του «ουδέν κρυπτόν υπό τον ήλιον» μετά από χρόνια σιωπής.
Αφήνω στο σημείο αυτό μια γεύση από τον Ψαλμό 9 της Ραχήλ του βιβλίου της Psaumes, γαλλική λέξη για το Ψαλμοί. Οι μεταφράσεις από τα Γαλλικά των Ύμνων της Ραχήλ δικές μου (2008).
Αφιερωμένο το ποίημα και ονομαστικά στο Νίκο, στον βιβλίο της Psaumes, με δυο λέξεις, Pour Nikos…
«Για τον Νίκο
LE REFUGE- ΤΟ ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ
Πριν πέσει η νύχτα την πρώτη μέρα της Δημιουργίας Σου, ήλθε ανέλπιστο για Σένα Κύριε, το σούρουπο. Τρυφερό και σε θαλασσί ανοιχτό χρώμα κάθισε επάνω από τα ύδατα.
Τότε είναι που κατάλαβες την αιώνια μοναξιά σου.
Κι έφερες και πάλι τη μνήμη Σου στους καιρούς εκείνους τους περασμένους, όπου κανένας δεν κτυπούσε την πόρτα Σου, κανένας ξένος, τραγουδιστής ή ζητιάνος δεν τάραζε την ησυχία Σου.
Αλλά σε λίγο η δεύτερη μέρα φάνηκε και βάλθηκε να Σε πιέζει. «Με άνοιξες, γέμισέ με.» Ήθελες να το σκάσεις μακριά από τα πλάσματά Σου. Μα ήταν πολύ αργά.
Έπρεπε ν’ αγγίξεις με το δάχτυλο την ύλη του κάθε πράγματος να ψηλαφίσεις την τραχύτητά του, τις σχισμάδες και την σκουριά του.
Η μοναξιά που Σε χώριζε από τα δημιουργήματά Σου ήταν πιο αδυσώπητη από αυτήν που Σε καταπίεζε όταν ήσουν ακόμα μόνος.
Έψαχνες για ένα καταφύγιο*. Να είναι τότε που επινόησες το θάνατο»;
*Μεταφορικά μπορεί να σημαίνει και το στήριγμα.
Σελίδα 9… Pour Nikos, Για τον Νίκο Καζαντζάκη, σε μια πρώτη για πολλούς γνωριμία με τη Ραχήλ.
Έξω από τα λόγια ποίησης στα λόγια κατάθεσης. Ο Νίκος Καζαντζάκης στα νεανικά του χρόνια, που είχε ήδη ένα καταλαγιασμένο και ευλογημένο πάγιο δεσμό με την Ελένη του τη γλυκιά αυτή ύπαρξη και δεύτερη συμβία του, είχε κι ένα δεσμό, δεσμό σε παιδικό πλαίσιο ίσως. θα έλεγε κανείς με την Πολωνοεβραία ποιήτρια Ραχήλ Μινκ.
Τη γυναίκα που θέλησε να μείνει στο προσκήνιο της γραφής με τα λίγα αλλά δυνατά για πολλούς βιβλία της. Βιβλία γραμμένα στη Γαλλική, όπως οι «Ψαλμοί» της («Psaumes») και «Η Κούπα της Βαγδάτης» («La coupe de Baghdad»), καθώς και άλλα, στα οποία θα αναφερθούμε σταδιακά όταν το μπορέσουμε.
Ιδού μεταφρασμένα από τα Γαλλικά, στα άψογα θα έλεγα Γαλλικά του Νίκου Καζαντζάκη, δύο μηνύματά του προς την Ραχήλ:
«9/11/46
Αγαπημένη Ραχήλ,
Υπολογίζω να φύγω Δευτέρα ή Τρίτη για τις Βρυξέλλες όπου θα παραμείνω τρεις ή τέσσερις ημέρες. Αν θέλετε να έρθετε την Τετάρτη η Ελένη θα είναι εκεί να σας περιμένει. Μετά την επιστροφή μου θα σκεφτούμε για την επίσκεψη στο Βερολίνο. Ο Θεός να είναι μαζί σας αγαπημένη, πολυαγαπημένη Ραχήλ!»
Και ένα άλλο, όπου η τόσο αγαπημένη πέννα του την ονομάζει αγαπημένη φλόγα, μια προσφώνηση που δανείστηκα με χαμηλό βλέμμα από τον Νίκο για ένα από τα βιβλία μου:
«Χαιρετώ, πολυαγαπημένη Ραχήλ!
Είθε ο καινούριος χρόνος (εδώ ακολουθεί η λέξη τρομερό ή τρομερά, στον πληθυντικό που δεν μπόρεσα να συνδέσω με το υπόλοιπο γράμμα, λόγω φθοράς ίσως, του κειμένου) να μας είναι (να μας γίνει) ευοίωνος. Για να ξεφύγω απ’ αυτό το τροπικό φως (τροπικό, που μεταβάλλεται) σας σκέφτομαι με θέρμη (ζεστασιά, αφοσίωση). Είθε ο Ιεχωβάς και ο Διόνυσος να είναι μαζί σας αγαπημένη, πολυαγαπημένη Ραχήλ.
Στο επανιδείν, αύριο, αγαπημένη φλόγα!»
(Οι επεξηγήσεις δικές μου)
Στην ίδια αυτή επιστολή βρίσκεται και μια άλλη παράγραφος που φαίνεται να είναι από το πρώτο μήνυμα γιατί η μελάνη στο χαρτί έχει την ίδια πυκνότητα με το πρώτο, και για άλλους λόγους που κρίνονται λογικοί, όπως μια γραμμή που διαφαίνεται στη σελίδα.
Η παράγραφος λέει: «Η Ελένη ήταν απούσα όταν ο γιος ήρθε. Σας ευχαριστώ για όλα. Τα Σόδομα και τα Γόμορρα ευημερούν. Βρίσκω την κάθε στιγμή λόγους να τα καταστρέψω. Στο επανιδείν, αύριο, αγαπημένη φλόγα!»
Ποιος είναι ο γιος; Noblesse oblige, λέει ένα γαλλικό ρητό των ιπποτών. Η καλή γενιά υποχρεώνει πάντα σε καλούς τρόπους. Και η καλή γενιά δεν θα με αφήσει να ερευνήσω το θέμα του γιου, όχι δημόσια τουλάχιστον!
Πριν κλείσω τη σύντομη αναφορά μου, με θαυμασμό για έναν συγγραφέα που εκφράζεται, με δέος για μια ψυχή ειλικρινή, με λατρεία για έναν άντρα που δεν κρύβει τα αισθήματά του, δίνω ακόμα ένα ποίημα από το μεταφρασμένο από μένα στα Ελληνικά από το έργο της Ραχήλ Ψαλμοί γραμμένο στη Γαλλική, με την υπόσχεσή μου να αναρτήσω αρκετούς από τους ανεπανάληπτους ψαλμούς μιας γυναίκας που αγαπήθηκε από ένα δικό, ένα μέγιστο δικό μας σύμβολο, αλλά και από χιλιάδες παιδιά και τους γονείς τους, και από όλους όσους υπέφεραν και υποφέρουν σε πολέμους και ξεσχίσματα.
Κι όπου το πάθος και η αγάπη είναι ευχή και όχι αντίθετα! Η Ραχήλ στους Ψαλμούς του πόνου και καταστροφής του ανθρώπου από τον άνθρωπο και ο Νίκος σε μια έξαρση για εξάλειψη Σοδόμων και Γομόρρων Τι άλλο! Τι άλλο ν’ αγαπήσει κανείς πιο ανθρώπινο.
«INQUIÉTUDE – ΑΝΗΣΥΧΙΑ
Πόσο θα ήταν όμορφος ο κόσμος αν δεν είχες δημιουργήσει παρά μόνο τ’ αστέρια, τους ουρανούς, τα ύδατα, τη γη και την ασημένια δρόσο που αγρυπνά στην καρδιά των φυτών και των δέντρων.
Κανένα σκουλήκι δεν θα απειλούσε τα λουλούδια που προσεύχονται.
Κανένας άνθρωπος δεν θα παραμόνευε να τσακώσει το φώναγμα των δέντρων μέσ’ στη θύελλα.
Αστέρια, φεγγάρια σταγόνες της δρόσου θα έλκονταν προς τα κάτω μόνα, γύρω από τα μεσάνυχτά Σου.
Γιατί Θεέ δεν έμαθες να μένεις ευχαριστημένος από αυτή την ανεξάλειπτη χαρά;
Μια τέτοια ευτυχία δεν θα σου ήταν αρκετή;
Ήσουν (μήπως) άπληστος (να βλέπεις) την ανησυχία μας που χωρίς
ανάπαυση θα σε ταλαιπωρούσε;»
*Σελίδα 10 του βιβλίου «Ψαλμοί» που εκδόθηκε στο Παρίσι το 1949 από το Cahiers d’art et d’amitié σε τριάντα μόνο αντίγραφα και για τα οποία μου δόθηκε η άδεια να γράψω και να δημοσιεύσω, αν θα το ήθελα, τον ίδιο αριθμό αντιτύπων που εξέδωσε και η Ραχήλ, που είναι μόνο τριάντα βιβλία!
Σας ευχαριστώ!
*Η Δρ Έρμα Βασιλείου, είναι ερευνήτρια γλωσσολόγος και συγγραφέας.
