“Αντί για άντρες, υδρίες νεκρικές και στάχτη στου καθενός το σπίτι έρχεται”
(Αγαμέμνων, Αίσχυλος)
Η έκθεση ‘Myth Rider’ (Ο Αναβάτης του Μύθου) περιλαμβάνει 100 έργα του κορυφαίου Αυστραλού ζωγράφου, Sidney Nolan, που ολοκλήρωσε κατά την περίοδο 1955–1966.
Τα έργα αυτά αναδεικνύουν το ενδιαφέρον του Nolan για τους ελληνικούς μύθους, αντικατοπτρίζουν τις εμπειρίες που αποκόμισε ο ζωγράφος από την παραμονή του στην Ελλάδα, αλλά και την μελέτη της Ιλιάδας του Ομήρου, της Λήδας και του Κύκνου, μέχρι και τη συμμετοχή των Anzac στην εκστρατεία της Καλλίπολης κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ο Anthony Fitzpatrick, που επιμελήθηκε την έκθεση, είχε έντονο ενδιαφέρον για το έργο του Nolan, ‘Η Λήδα και ο Κύκνος’, που συμπεριλαμβάνεται στη συλλογή του TaraWara.
Δεν θα μπορούσε ποτέ να φανταστεί ότι η γοητεία που ασκούσε πάνω του το συγκεκριμένο έργο θα οδηγούσε στη διοργάνωση αυτής της σημαντικής έκθεσης του Nolan, με ελληνικές επιρροές.
«Πάντα με ενδιέφερε το έργο του Nolan, ‘Η Λήδα και ο Κύκνος’. Όλοι γνωρίζουμε τη σειρά έργων που έκανε ο Sidney Nolan για τον Ned Kelly, αλλά ήθελα να εξερευνήσω και άλλες πλευρές».
Είδε μια έκθεση του Nolan στο Ελληνικό Μουσείο πριν μερικά χρόνια και ήξερε ότι ο Nolan «είχε μελετήσει την ελληνική μυθολογία».
«Δεν ήξερα πότε γεννήθηκε το ενδιαφέρον του Nolan [για την ελληνική μυθολογία] και πόσο έντονο ήταν, κι έτσι άρχισα να το ψάχνω και ανακάλυψα ότι πέρασε ένα χρόνο στην Ύδρα (1955-56) με τους [Αυστραλούς συγγραφείς] George Johnson και Charmaine Clift διαβάζοντας την Ιλιάδα και τους Ελληνικούς Μύθους του Robert Graves, που μόλις είχε εκδοθεί εκείνη τη χρονιά.
«Στα έργα που φιλοξενούνται στην πρώτη αίθουσα, μπορείς να αντιληφθείς αμέσως πώς είχε ανάψει η φαντασία του».
Ο Fitzpatrick έχει συνθέσει μια εξαιρετική συλλογή έργων του Nolan, με νέες ποιητικές αναφορές στην Ιλιάδα του Ομήρου και τις ερμηνείες της Λήδας και του Κύκνου.
Στην επιμέλεια της έκθεσης εξερευνά τη σύγκριση που κάνει ο Nolan μεταξύ της καταστροφής της Τροίας από τους Έλληνες στην Ιλιάδα του Ομήρου με την καταστροφική εκστρατεία της Καλλίπολης κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο όπου χάθηκαν τόσες ψυχές. Και τα δύο γεγονότα ήταν παράλογα, αιματηρά και σκληρά.
Ο Nolan εισχωρεί στη σκοτεινή πλευρά του μύθου της Λήδας και του Κύκνου, όταν ο Δίας, μεταμφιεσμένος σε κύκνο αποπλανεί ή βιάζει τη Λήδα.
Για τον Nolan, όπως και για τους Έλληνες, η πυρπόληση της Τροίας και ο βιασμός της Λήδας, ήταν παραβάσεις με αμέτρητες συνέπειες. Η Νέμεσις που γεννήθηκε από τον βιασμό της Λήδας από τον Δία, είναι η θεία δικαιοσύνη που προκαλεί τον όλεθρο σε όσους διαπράττουν την ύβρις.
Ο τρόπος με τον οποίο ο πόλεμος έκανε «κανονικούς ανθρώπους» να κάνουν απάνθρωπα πράγματα είναι ένα επαναλαμβανόμενο θέμα στην Ιλιάδα του Ομήρου, όπως ερμηνεύεται στο έργο του Nolan, από την «Τροία – Θυσία της Ιφιγένειας» (1966) μέχρι την «Τροία – Σέρνοντας τον Έκτορα».
«Ο Nolan βλέπει στη Λήδα και τον Κύκνο μια βίαιη παράβαση, που καταγράφεται και στον κύκλο της βίας που προκαλεί ο Τρωικός Πόλεμος και αποκαλύπτει την μεγάλη κατανόηση που έχει για τη μοιρολατρεία των Ελλήνων», λέει ο Fitzpatrick.
Προσθέτει ότι ο Nolan έβλεπε παραλληλισμούς μεταξύ των πολέμων, αρχαίων ή σύγχρονων, και τονίζει ότι ο καλλιτέχνης ολοκλήρωσε αυτά τα έργα μόλις δέκα χρόνια μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Στο έργο του Nolan «Σέρνοντας τον Έκτορα» (Dragging of Hector 1966), o Fitzpatrick επισημαίνει ότι οι μεγάλες διαστάσεις του έργου δίνουν έμφαση την κοινοτοπία και τη σκληρότητα του πολέμου.
Ο Αχιλλέας εξαγριωμένος για το θάνατο του εραστή του Πάτροκλου σέρνει το σώμα του Έκτορα γύρω από τις επάλξεις της πόλης. Ο Έκτορας, γιος του Πριάμου (βασιλιά της Τροίας), σκότωσε τον Πάτροκλο σε μια μάχη.
Ένα ακόμη αδίκημα σε μια χορογραφία αδικημάτων. Το να ακρωτηριάζουν οι Έλληνες τους νεκρούς και να μην τους θάβουν, αποτελεί παράβαση της θείας τάξης.
«Η Καλλίπολη ή η Τροία, η ίδια γη μετά από χιλιάδες χρόνια, και όμως η φρίκη του πολέμου είναι η ίδια», λέει ο Fitzpatrick.
Ο Fitzpatrick στη συνέχεια, εστιάζει την προσοχή του στους ANZACs, στο έργο «Οι πληγωμένοι που περπατούν» (Walking Wounded) δίπλα στο κεραμικό έργο ενός πολεμιστή του 5ου αιώνα π.Χ. «Πρόκειται για τον ίδιο στρατιώτη».
Ο Fitzpatrick μελέτησε το έργο του αείμνηστου Roberto Calasso, του πολυμαθούς συγγραφέα, που μιλούσε ιταλικά, γαλλικά, αρχαία ελληνικά, λατινικά και σανσκριτικά. Ο Calasso, που πέθανε το 2021, άφησε πίσω του ένα μεγάλο έργο, στο οποίο προσπαθούσε να να βρει την αναλογία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού στο σύγχρονο κόσμο.
«Οι γνώσεις του Calasso είναι εκπληκτικές, και όλες οι πληροφορίες που αναζητά είναι από πρωτογενείς πηγές. Ξεθάβει πολλά πράγματα από θραύσματα χαμένων θεατρικών έργων, από ποιήματα και άλλα κείμενα».
Ο Fitzpatrick κάλεσε την Αυστραλή καλλιτέχνιδα Heather B. Swann, να δημιουργήσει μια συμπληρωματική έκθεση γλυπτών και ζωγραφικής με θέμα τη Λήδα και τον Κύκνο.
«Είχαμε κοινά ενδιαφέροντα. Και οι δύο είχαμε διαβάσει σε βάθος το έργο του Roberto Calasso, ένα έργο που χωρίζεται σε δέκα μέρη, και πρόκειται για μια εξαιρετική επαναφήγηση και επανεφεύρεση για την εποχή μας. Ο Calasso δεν αφηγείται απλώς τις ιστορίες, αλλά τις πλαισιώνει και τις φιλοσοφεί».
Το έργο της Swann έχει κάτι το απόκοσμο και παραισθησιακό, επηρεασμένο από την δική της ερμηνεία για τον μύθο της Λήδας και του Κύκνου, και την παραμονή της στην Ελλάδα.
Η ελληνική μυθολογία πάντα ενδιέφερε την Swann: «Έπαιζα με τις ιστορίες, παίρνοντας μικρά αποσπάσματα από εδώ και από εκεί, εξερευνώντας τις ερμηνείες πίσω από αυτές»
Αλλά, όπως είπε, αισθάνθηκε ότι έπρεπε να μελετήσει σοβαρά τη έκθεση «γιατί είχα να κάνω συγκεκριμένα με τη Λήδα και τον Nolan, και έτσι αγόρασα ένα εισιτήριο για την Ελλάδα το 2019 και πέρασα τρεις εβδομάδες στην Αθήνα και την Ύδρα».
Κάθε μέρα βρισκόταν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Ακρόπολης.
«Την τελευταία μέρα έμεινα στο Μουσείο της Ακρόπολης μέχρι να κλείσουν οι πόρτες, και κυριολεκτικά έπεσα έξω από το κτίριο εξαντλημένη, με το προσωπικό της ασφάλειας να φωνάζει ‘Μπράβο! Μπράβο!’»
Τα γλυπτά και οι πίνακές της προσκαλούν τον θεατή να εξερευνήσει τα συναισθήματα, τους ηθικούς κώδικες αυτής της διφορούμενης και κάπως δυσάρεστης αφήγησης.
Στο ερώτημα αν η Λήδα αποπλανήθηκε ή βιάστηκε, η Swann είναι ανένδοτη.
«Είναι μια ιστορία βιασμού, και η ιστορία της Λήδας και του κύκνου δημιουργεί τη Νέμεσι, και η Νέμεσις είναι το παιδί ενός μεγάλου αμαρτήματος».
Η Swann αναγνωρίζει, όμως, ότι ο μύθος είναι διφορούμενος, και αν πρόκειται για βιασμό ή αποπλάνηση βασίζεται στις «διάφορες εκδοχές της ιστορίας».
«Αλλά, αν εστιάσουμε στον τρόπο που αντιμετωπίζει ο Nolan τη Λήδα και τον Κύκνο, και τον πόλεμο, χρειαζόμαστε μία ιστορία βιασμού».
Η Swann αναφέρεται στον Calasso, ο οποίος υποστήριξε ότι οι συγγραφείς και οι ζωγράφοι της Αναγέννησης ήταν αυτοί που έδωσαν ερωτική διάσταση στον μύθο και το μετέτρεψαν σε αποπλάνηση.
«Η Λήδα και ο κύκνος είναι η προσωποποίηση της Νέμεσις – η Λήδα θα μπορούσε να είναι όλες οι γυναίκες της Τροίας ή όλου του πολέμου», λέει η Swann.
Στο έργο της η Swann κάνει αναφορά στους Κούρους, τα αρχαία ελληνικά γλυπτά νέων γυμνών ανδρών της αρχαϊκής περιόδου. Εκείνη αντίθετα, δημιουργεί νεαρές γυμνές γυναίκες και έναν μαύρο κύκνο, αντί για τον λευκό κύκνο του Δία.
«Τη στιγμή μετά τον βιασμό, η κοπέλα βρίσκεται σε μια διαφορετική στιγμή της ιστορίας και η εικόνα παραπέμπει στην πρώιμη ελληνική τέχνη. Δεν είναι ντυμένη. Στην αρχαϊκή περίοδο οι γυναίκες δεν ήταν ποτέ γυμνές, μόνο οι άνδρες».
Το τεράστιο μαύρο αυγό της Swann είναι η ενσάρκωση της Νέμεσης, του παιδιού που γεννιέται από τον βιασμό της Λήδας από τον Δία. Και η Νέμεσις ήταν πάντα η σκιά που απειλεί τους Έλληνες, αλλά και όλους τους πολιτισμούς.
Η Swann πέρασε κάποιο διάστημα και στην Ύδρα, προσπαθώντας να καταλάβει τι έκανε ο Nolan εκεί, και συνειδητοποίησε ότι ήταν «ένα τόσο ξηρό και άνυδρο νησί αλλά και ότι η ομορφιά του τοπίου προερχόταν από το νερό, το τόσο γαλάζιο τριγύρω».
«Μπορούσα να αισθανθώ πόσο σκληρή ήταν η ζωή εκεί, και σκέφτηκα τα κορίτσια», είπε. «Σκέφτηκα ότι βρισκόμουν σε αυτό το νησί, σε αυτό το μικρό κομμάτι της Ελλάδας, και αισθανόμουν πίεση, και μια δύναμη. Τότε ήταν που κατανόησα την έννοια του να πολεμάς ‘με νύχια και με δόντια’, και αυτή η έννοια αποτέλεσε το κλειδί της έκθεσης που ετοίμασα για να αναπαραστήσω τον μύθο».
Τέλος, η συζήτηση στρέφεται στον μύθο ότι τα αρχαία γλυπτά ήταν λευκά και κατά πόσο αυτός επικράτησε μέχρι σήμερα για λόγους φυλετικούς και αισθητικούς.
Η Swan εξηγεί ότι «το λευκό δεν ήταν μέρος του ελληνικού κόσμου»
«Πρέπει να περάσετε πολύ χρόνο εκεί για να καταλάβετε ότι τα πραγματικά χρώματα είναι η τερακότα, το βαθύ πράσινο της ελιάς ή το μπλε γαλάζιο» λέει η Swann
Ο Fitzpatrick εξηγεί πώς το χρώμα αφαιρέθηκε σκόπιμα από τα ελληνικά αγάλματα από Βρετανούς, Γερμανούς και Γάλλους συντηρητές του 19ου αιώνα.
«Τα αληθινά χρώματα της Ελλάδας φαίνονται στα έργα του Νόλαν στα κόκκινα, τα μπλε και τις γήινες αποχρώσεις».
Η έκθεση ‘Sidney Nolan: Myth Rider’ και η Λήδα και ο Κύκνος όπως επανερμηνεύεται από την Swan είναι κάτι περισσότερο από μια έκθεση τέχνης -είναι ένας ουσιαστικός σύνδεσμος μεταξύ του αρχαίου ελληνικού κόσμου και του σύγχρονου – ένας άρρηκτος δεσμός.
*Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι τις 6 Μαρτίου 2022. Για περισσότερες πληροφορίες επισκεφθείτε την ιστοσελίδα: https://www.twma.com.au/exhibitions/sidney-nolan-myth-rider/