(Πριν προχωρήσω στην ανάπτυξη του θέματος για την Οδησσό, ζητώ συγγνώμη από τους αναγνώστες της στήλης μου για το γεγονός ότι την περασμένη εβδομάδα [7/4/22] στο άρθρο μου για τον Γεώργιο Παπανδρέου, οι πληροφορίες που έδωσα στην τρίτη παράγραφο ισχύουν για τον εγγονό του Γεώργιο, και όχι για τον παππού Γεώργιο. Ευχαριστώ την κυρία Βίβιαν Μόρρις και την κ. Ιωάννα Λιακάκου, που επέσυραν την προσοχή μου στην ταύτιση αυτών των δύο προσώπων λόγω της συνωνυμίας τους.)
Στην Οδησσό της Ουκρανίας, στο οίκημα 18 Κρέσνι Περεούλοκ, το 1814 ο Εμμανουήλ Ξάνθος, ο Αθανάσιος Τσακάλωφ και ο Νικόλαος Σκουφάς ίδρυσαν την Φιλική Εταιρεία, και ορκίστηκαν να εργασθούν για την επανάσταση του Ελληνικού Έθνους. Στον ίδιο εκείνο τόπο στεγάζεται σήμερα και το Μουσείο Φιλικής Εταιρίας.
Πριν, όμως, προχωρήσω στις δραστηριότητες της Φιλικής Εταιρείας, κρίνω πως είναι αναγκαία μια σύντομη ιστορική αναφορά στην ίδρυση της πόλης Οδησσός.
Στην αρχαιότητα η Οδησσός ήταν αποικία της Μιλήτου, ελληνικής πόλης στις δυτικές ακτές της Μικράς Ασίας, κάτοικοι της οποίας κατά τον έβδομο π.Χ. αιώνα είχαν ιδρύσει στις δυτικές ακτές της Μαύρης Θάλασσας πολυάριθμες αποικίες, μεταξύ των οποίων εικάζεται ότι ήταν και η Οδησσός.
Το ένθετο περιοδικό «Επτά Ημέρες» της αθηναϊκής εφημερίδας «Η Καθημερινή», στις 21 Μαρτίου 1993, σε άρθρο του με τίτλο «Ο Ελληνισμός της Οδησσού», μεταξύ άλλων αναφέρει και τα ακόλουθα:
«Το 1795 η Αικατερίνη η Μεγάλη ιδρύει στην Οδησσό το Δημαρχείο, και ο πρώτος δημαρχιακός πάρεδρος είναι ο Έλληνας Θεόδωρος Φλογαΐτης. Λίγα χρόνια μετά ιδρύεται ειδικό για τους Έλληνες Δημαρχείο, επειδή δεν ομιλούν τη ρωσική γλώσσα και δεν κατανοούν τους νόμους. Δημαρχιακοί πάρεδροι είναι επίσης Έλληνες, οι αξιωματικοί Κεσόγλου και Φραντζής, ο Ιωάννης Δεστούνης και ο Λέων Βερδάνης. Οι Έλληνες κάτοικοι της Οδησσού δεν ξεπερνούσαν τους 1.000 το έτος 1797. Ωστόσο, οι περισσότεροι ήταν ευκατάστατοι καραβοκύρηδες, τραπεζίτες και έμποροι, κατοικούσαν δε στην ωραιότερη συνοικία της Οδησσού, στην “ελληνική”».
Όπως προανέφερα, η Φιλική Εταιρεία ιδρύθηκε το 1814 στην Οδησσό, και στόχος της ήταν να μυήσει και άλλους Έλληνες στα σχέδιά της για την απελευθέρωση της Ελλάδας από την τουρκοκρατία.
Τα διάφορα κινήματα και εξεγέρσεις που γίνονταν μέχρι τότε στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα αποτύγχαναν γιατί δεν ήταν συντονισμένα. Η Φιλική Εταιρεία είχε ως στόχο της να δημιουργήσει τις συνθήκες για την προπαρασκευή μιας επιτυχημένης επανάστασης. Ως οργάνωση ήταν μυστική, το ίδιο και τα ονόματα των ιδρυτών της. Πίσω δε από την ανωνυμία άφηναν τη φαντασία του καθενός να πιστεύει πως τα άγνωστα αυτά ονόματα έκρυβαν μεγάλες πολιτικές δυνάμεις και πρόσωπα.
Στην Οδησσό της Ουκρανίας υπάρχει μέχρι σήμερα ένα κτήριο το οποίο συνδέεται άμεσα με την ιστορία της Ελλάδας. Πρόκειται για το σπίτι του εμπόρου Γρηγορίου Ιωάννου Μαρασλή. Εκεί πραγματοποιούνταν, σε άκρα μυστικότητα, οι πρώτες συναντήσεις των ιδρυτών της Φιλικής Εταιρείας. Τώρα το κτήριο αυτό, μαζί με δύο γειτονικά του οικήματα, αποτελεί το «Μουσείο της Φιλικής Εταιρείας», και διαθέτει μοναδικά και ανεκτίμητα ιστορικά τεκμήρια του ελληνικού έθνους.
Για τη Φιλική Εταιρεία, καθώς επρόκειτο για μία μυστική οργάνωση, πολλές παράμετροί της παραμένουν άγνωστες. Όμως υπάρχει ομοφωνία ότι το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης υπήρξε έργο της Φιλικής Εταιρείας. Έτσι, η ίδρυσή της αποτελεί ορόσημο για τη νεότερη ελληνική ιστορία.
Η ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΜΗΝΥΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΦΙΛΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΊΑΣ
Η διάδοση της Φιλικής Εταιρείας εκτός της Οδησσού δεν είχε γίνει γρήγορα. Αρχικά μυήθηκαν μερικοί ακόμη Έλληνες της Ρωσίας και της Μολδοβλαχίας. Έτσι, το 1816 υπολογίζεται ότι τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας ήταν περίπου 20, και ένα χρόνο αργότερα περίπου 30. Όμως, από το 1818 και μετά, ξεκίνησαν οι αθρόες μυήσεις νέων μελών, ώστε στις αρχές του 1821 να είναι δεκάδες χιλιάδες.
Το 1818, ή έδρα της Φιλικής Εταιρείας μεταφέρθηκε από την Οδησσό στην Κωνσταντινούπολη, και εκεί μυήθηκε στους στόχους της ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε’. Στην Ελλάδα μυήθηκαν ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ο Πλαπούτας, ο Νικηταράς Σταματελόπουλος, και πολλοί άλλοι.
Ένα μέρος του όρκου των νέων μελών της Φιλικής Εταιρείας ήταν το ακόλουθο:
«Ενώπιον του αληθινού Θεού αυτοθελήτως ορκίζομαι ότι θέλει είμαι πιστός εις την Εταιρείαν και πάντα και διά πάντα, και δεν θέλει φανερώσω το παραμικρόν από τα σημεία και τους λόγους της, μήτε θέλει δώσω να καταλάβουν ποτέ ότι εγώ ηξεύρω τίποτα επί αυτής κατ’ ουδένα τρόπον. Μήτε εις συγγενείς μου, μήτε εις πνευματικόν μου, μήτε εις φίλους μου».
Ένα από τα πιο σημαντικά νέα μέλη της Φιλικής Εταιρείας ήταν ο Παναγιώτης Σέκερης, μεγάλος έμπορος, ο οποίος στήριξε οικονομικά την Εταιρεία, σχημάτισε ένοπλο σώμα, και επάνδρωσε τα πρώτα πλοία για τον αγώνα.
Τον Ιούλιο του 1818 πέθανε ο Νικόλαος Σκουφάς, ένα από τα ιδρυτικά μέλη της Φιλικής Εταιρείας. Στις 22 Σεπτέμβρη του ίδιου έτους, στην Κωνσταντινούπολη επιφανείς Έλληνες δεσμεύτηκαν να υιοθετήσουν τους στόχους της Φιλικής Εταιρείας.
Η Φιλική Εταιρεία απευθύνθηκε κατ’ αρχήν στον Ιωάννη Καποδίστρια, Υπουργό του Τσάρου της Ρωσίας, να αναλάβει την αρχηγία του αγώνα. Και αυτό γιατί, εκτός από την ευγενική του καταγωγή, και την λαμπρή του σταδιοδρομία στην υπηρεσία του Τσάρου Αλεξάνδρου Α΄, είχε ήδη δείξει τα πατριωτικά του αισθήματα, τόσο κατά τη θητεία του ως Γραμματέας της Επτανήσου Πολιτείας (1803-1807), όσο και ως ο ιθύνων νους της Φιλομούσου Εταιρείας της Βιέννης.
Για όλους αυτούς τους λόγους, ο Καποδίστριας φάνταζε ως η ιδανική λύση για την ανάληψη της αρχηγίας της Φιλικής Εταιρείας. Ο Καποδίστριας όμως αποποιήθηκε την πρόταση, και πρότεινε τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, ο οποίος είχε επίσης υψηλή θέση στην υπηρεσία του Τσάρου.
Ο Α. Υψηλάντης είχε γεννηθεί το 1792 στην Κωνσταντινούπολη, και πέθανε σε συνθήκες ακραίας φτώχειας το 1828 στη Βιέννη. Το 1810 κατατάχθηκε με το βαθμό του ανθυπίλαρχου (ανθυπολοχαγός του Ιππικού) στο σώμα των εφίππων σωματοφυλάκων του Τσάρου Αλέξανδρου Α΄ της Ρωσίας. Διακρίθηκε στους πολέμους κατά του Ναπολέοντα, όπου στη μάχη της Δρέσδης, στις 27 Αυγούστου 1813, έχασε το δεξί του χέρι. Ο Υψηλάντης δέχτηκε πρόθυμα να γίνει «Γενικός Επίτροπος» της Φιλικής Εταιρείας.
Ήταν άνθρωπος αγαθός και ονειροπόλος, ευσυγκίνητος και ενθουσιώδης. Είχε θέσει σκοπό της ζωής του την απελευθέρωση του ελληνικού έθνους. Για τον λόγο εκείνο δέχθηκε αμέσως την αρχηγία του αγώνα. Επειδή δεν ήταν μέλος της Φιλικής Εταιρείας, πριν αναλάβει τα καθήκοντά του έγινε μέλος της.
Το μεγάλο ερώτημα ήταν από πού θα άρχιζε η επανάσταση. Στην αρχή είπαν από τον Μοριά, μετά άλλαξε γνώμη ο Α. Υψηλάντης και κήρυξε την επανάσταση από τη Μολδοβλαχία, στις 22/2/1821. Εκείνη η επανάσταση απέτυχε τελικά και ο ίδιος φυλακίστηκε στην Αυστρία για 7 χρόνια.
Ακολούθησε η επανάσταση στον Μοριά, στην Ρούμελη και στα νησιά. Κράτησε οκτώ, χρόνια και στο τέλος ανέτειλε η λευτεριά, και το 1830 δημιουργήθηκε το Νεοελληνικό Κράτος.
Το 1979 το Ιστορικό-Λαογραφικό Μουσείο της Οδησσού ίδρυσε το Μουσείο Φιλικής Εταιρείας, το οποίο στεγάζεται στο σπίτι του Έλληνα επιχειρηματία και εθνικού ευεργέτη Γρηγορίου Μαρασλή (1831–1907), Δημάρχου της πόλης της Οδησσού για 17 χρόνια, από το 1878 ως το 1895..
Στο Μουσείο στεγάζεται Βιβλιοθήκη με γύρω στις 6.000 βιβλία, υπάρχει λαογραφικό τμήμα, καθώς επίσης και αυθεντικά αντικείμενα που αποδίδουν την εικόνα της οικίας του Γρηγορίου Μαρασλή.
Στα εκθέματα του Μουσείου περιλαμβάνονται επίσης πρωτότυπα έργα σχετικά με τη δράση των Φιλικών, χάρτες, φωτογραφίες, έγγραφα στον κρυπτογραφικό κώδικα των Φιλικών, χειρόγραφα σχετικά με την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας, κατάλογοι των μελών της, επιστολές, καθώς και χειρόγραφες προκηρύξεις του Αλέξανδρου Υψηλάντη.
Κλείνω την αναφορά μου στην Φιλική Εταιρεία με απόσπασμα από το άρθρο του ένθετου «Επτά Ημέρες» της αθηναϊκής εφημερίδας «Η Καθημερινή», 21 Μαρτίου 1993, με τίτλο «Ο Όρκος των Φιλικών»:
«Η Φιλική Εταιρεία εξέφρασε την τάση των Ελλήνων για ηρωικές πράξεις, αλλά και την ανυπομονησία τους να απελευθερωθούν. Υπερπήδησε όλα τα εμπόδια που πρόβαλλε το αντιφιλελεύθερο πνεύμα της επικρατούσης τότε Ιεράς Συμμαχίας στην Ευρώπη, οργάνωσε, φρονημάτισε, και έξι χρόνια μετά από την ίδρυσή της οδήγησε το Έθνος στην Επανάσταση, πρώτα στην Μολδοβλαχία και αμέσως μετά στην Ελλάδα.
Η επιτυχία της αυτή οφειλόταν στο βαθύ θρησκευτικό και εθνικό αίσθημα των Ελλήνων της εποχής εκείνης, στο ζήλο και στις ικανότητες των ιδρυτών της, των άλλων αρχηγών και εκλεκτών στελεχών της, στην κατάλληλη οργανωτική μορφή της, στην τήρηση της μυστικότητας ως προς την ηγεσία της Εταιρείας, στη ιδεολογική της ευρύτητα, στην πολιτική της εθνικής ενότητας, και ειδικότερα στη σωστή στάση της απέναντι στον κλήρο και στους προκρίτους».
Αυτά, όσο πιο συνοπτικά γινόταν, για την Φιλική Εταιρεία που ξεκίνησε από την Οδησσό της Ουκρανίας, και για τη συμβολή της στην έναρξη της Επανάστασης του 1821, αποτέλεσμα της οποίας ήταν η δημιουργία του ελληνικού Κράτους το 1830.
