Ο 23χρονος νεαρός στρατιώτης Peter Rados, με καταγωγή από τη Μικρά Ασία, σκοτώθηκε στο πεδίο της μάχης στην εκστρατεία της Καλλίπολης. Τώρα με τη βοήθεια ενός συνταξιούχου φαρμακοποιού τα παράσημά του επέστρεψαν στο Σίδνεϊ.
Καθώς τιμούμε φέτος τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή, οφείλουμε να θυμηθούμε τον Peter Rados τον στρατιώτη των ANZACs, που υπήρξε ο μόνος Έλληνας που σκοτώθηκε στην Καλλίπολη και που είχε επίσης υπηρετήσει εθελοντικά στον ελληνικό στρατό κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων.
Ένα σημαντικό μέρος της ιστορίας του Peter επέστρεψε τώρα στην Αυστραλία.
Τα Αυστραλιανά Αρχεία δείχνουν ότι ο Peter Rados ήταν 23 ετών όταν παρουσιάστηκε στη στρατολογία στο Randwick του Σίδνεϊ για να καταταγεί στις Αυστραλιανές Βασιλικές Δυνάμεις, τον Αύγουστο του 1914, λίγες εβδομάδες μετά το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ήταν μετρίου αναστήματος για την εποχή του, με σκούρα επιδερμίδα, τόπο καταγωγής την Αθήνα και ως θρησκεία είχε δηλώσει «ελληνική». Ήταν μάγειρας και είχε φτάσει στο Περθ το 1910.
Αφού εργάστηκε σε διάφορα εστιατόρια ως σερβιτόρος, μετά από ένα χρόνο μετακόμισε στο Σίδνεϊ και εργάστηκε και πάλι ως σερβιτόρος στην ελληνική λέσχη του Σίδνεϊ, το Πανελλήνιο στο Park St. Ο ιδιοκτήτης της λέσχης, Γεράσιμος («Τζακ») Ζερβός από την Κεφαλονιά, ήταν εκείνος που βοήθησε τον Peter να πολιτογραφηθεί Αυστραλός ώστε να μπορέσει να καταταχθεί στο στρατό. Ο Τζακ επιβεβαίωσε ότι ο Peter είναι γεννημένος στην Αθήνα και ότι τον γνώριζε από την Ελλάδα.
Παρά τα επίσημα έγγραφα, ούτε ο Peter είχε γεννηθεί στην Αθήνα ούτε ο πατέρας του ζούσε στο Arcades Street, όπως είχε δηλωθεί στον αυστραλιανό στρατό. Όπως προκύπτει από μεταπολεμική επικοινωνία με τον αδελφό του, Νίκο, ο Peter ήταν γεννημένος στην Αρτάκη (σημερινή Erdek) στα νότια παράλια του Βόσπορου, τμήμα του έθνους εκείνου που βρισκόταν πλέον σε πόλεμο με την Αυστραλία.
Όπως αποκαλύπτει ο αδελφός του, ο Peter έκρυψε την αληθινή του ταυτότητα και τις ρίζες του από την Οθωμανική Αυτοκρατορία σκόπιμα ώστε να επιτύχει κατάταξή του στον αυστραλιανό στρατό. Με την υποστήριξη του Τζακ Ζερβού και το λευκό ποινικό μητρώο από την Αστυνομία, πολιτογραφήθηκε, όπως άρμοζε, Αυστραλός τον Σεπτέμβριο του 1914.
Οι πηγές, επίσης, αποκαλύπτουν ότι σε κάποιο στάδιο της ζωής του ο νεαρός Peter έφυγε από την Αρτάκη και πήγε μόνος του στην Ελλάδα όπου πήρε μια πρώτη γεύση από στρατιωτική θητεία. Τα χαρτιά του δείχνουν ότι υπηρέτησε εθελοντικά για οκτώ μήνες στους Βαλκανικούς Πολέμους. Είναι πιθανόν γνώρισε τον Τζακ Ζερβό στην Ελλάδα, εκείνο το διάστημα, καθώς ο Τζακ έφυγε για την Αυστραλία το 1902.
Τον Αύγουστο του 1914, την ίδια μέρα, κατετάγησαν μαζί με τον Peter και άλλοι δύο θαμώνες της ελληνικής λέσχης, ο 24χρονος μαραγκός Τζακ Μαρκ, από την Κεφαλονιά (η μητέρα του ήταν το γένος Δρακοπούλου), και ο 26χρονος μάγειρας Γιώργος Κρήταν, από τα Χανιά. Και οι δύο είχαν υπηρετήσει στον ελληνικό στρατό και έφτασαν στην Αυστραλία το 1912.
Θα πρέπει να σημειωθεί, επίσης, ότι από τα έγγραφα της στρατολόγησης και πολιτογράφησης των δύο αυτών αντρών, φαίνεται και ο ρατσισμός της εποχής εκείνης. Οι ιθαγενείς Αυστραλοί δεν είχαν δικαίωμα κατάταξης στον αυστραλιανό στρατό κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, παρ΄ότι ένας αξιοσημείωτος αριθμός αυτών κατετάγη. Στα έγγραφα του Πίτερ και του Γιώργου υπάρχει η δήλωση της αστυνομίας ότι δεν είναι «έγχρωμοι άντρες» και χωρίς αμφιβολία η υποσημείωση ότι είναι και οι δύο «σκουρόχρωμοι». Στον Τζακ Μαρκ δεν υπήρξε αυτή η δήλωση καθώς ήταν «ανοιχτόχρωμος».
ΣΤΟ ΔΡΟΜΟ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΚΑΙ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΣΤΗΝ ΚΑΛΛΙΠΟΛΗ
Μετά την επιτυχημένη πολιτογράφησή του, ο Peter κατετάγη στον αυστραλιανό στρατό, στο 3ο Τάγμα, μαζί με τους φίλους του από το Πανελλήνιο. Αφού ολοκλήρωσαν την αρχική στρατιωτική τους εκπαίδευση, έφυγαν με το 3ο Τάγμα για το Port Macquarie όπου επιβιβάστηκαν στο πολεμικό πλοίο με ελληνικό όνομα ‘Euripides’, που θα τους έπαιρνε μακριά στον πόλεμο.
Τι να σκεφτόταν άραγε καθώς έπλεε στα οικεία για κείνον νερά του Αιγαίου καθοδόν προς τη Λήμνο; Να το εκμυστηρεύθηκε άραγε στους άλλους στρατιώτες και να τους διηγείτο ιστορίες από τη ζωή των Ελλήνων στη Μικρά Ασία; Δεν θα το μάθουμε ποτέ.
Αυτό που ξέρουμε είναι ότι έφτασε στη Λήμνο στις 8 Απριλίου. Από το Πολεμικό Ημερολόγιο του Τάγματος γνωρίζουμε ότι ο Peter συνέχισε τη στρατιωτική του εκπαίδευση στη Λήμνο και αποβιβάστηκε στα παράλια του Κόλπου του Μούδρου αρκετές φορές. Να ήταν, άραγε, ανάμεσα στους στρατιώτες που έπαιρναν άδεια για να πάνε τα ρούχα τους για πλύσιμο στην πόλη του Μούδρου;
Το Τάγμα του έφυγε από τη Λήμνο για να λάβει μέρος στην απόβαση του στρατού στο λιμανάκι ANZAC Cove, στις 25 Απριλίου. Περίπου δώδεκα χιλιάδες στρατιώτες αποβιβάστηκαν εκείνο το πρωί για πάρουν μέρος στη μάχη της Καλλίπολης. Σχεδόν πέντε χιλιάδες σκοτώθηκαν, τραυματίστηκαν ή αγνοούνται.
Και παρ’ ότι ο Peter, ο Τζακ και ο Γιώργος επέζησαν της απόβασης, ο Peter σκοτώθηκε λίγο μετά. Στις 19 Μαΐου καταγράφηκε ότι σκοτώθηκε σε μάχη, όπως αναφέρεται στο Πολεμικό Ημερολόγιο του Τάγματος, στις επιθέσεις των Οθωμανών στρατιωτών τις πρωινές ώρες εκείνης της ημέρας. Σχεδόν εκατό στρατιώτες του τάγματος σκοτώθηκαν ή τραυματίστηκαν. Ο 23χρονος Peter ήταν μεταξύ αυτών που σκοτώθηκαν.
Ενταφιάστηκε την ίδια μέρα στο Shrapnel Gully της Χερσονήσου στην Τουρκία. Ο τάφος του βρίσκεται κοντά στο ANZAC Cove όπου αποβιβάστηκε, στο νεκροταφείο Ari Burnu Cemetery μαζί με άλλους 150 συντρόφους του. Πριν μερικά χρόνια είχα την ευκαιρία να επισκεφτώ τον τάφο του Peter.
Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΣΗΜΩΝ ΤΟΥ PETER RADOS ΣΤΗΝ ΑΥΣΤΡΑΛΙΑ
Μετά τον θάνατό του, οι αυστραλιανές Αρχές προσπάθησαν να ακολουθήσουν τις οδηγίες του Peter. Ένα πακετάκι με τα προσωπικά του αντικείμενα, «ένα δίσκο και κάρτες» επέστρεψαν από τη διεύθυνση που στάλθηκαν στην Αθήνα, σε συγγενικό του πρόσωπο, με τη σημείωση «Αζήτητα» και ένα άλλο με το μήνυμα «άγνωστο». Έως το 1916, οι Αρχές είχαν αποφασίσει να προωθούν αυτά τα αντικείμενα στον Τζακ Ζερβό, σύμφωνα με επιθυμία του Peter.
Έπειτα η ιστορία του Rados μεταφέρεται στο Atlantic City της Νέας Υόρκης, όπου από το 1919 και έπειτα ο αδελφός του, Νίκος, αρχίζει να επικοινωνεί με τις αυστραλιανές Αρχές και να αναζητά την τύχη του αδελφού του. Από την αλληλογραφία τους επιβεβαιώνεται ότι ο Peter ήταν από την Αρτάκη και ότι οι γονείς του τον έψαχναν το 1916 μέσω της αμερικανικής πρεσβείας στη Σμύρνη όπου και ζούσαν.
Ο Νίκος έγραψε ότι το 1917 και οι δύο γονείς του πέθαναν από τις κακουχίες του πολέμου και επιβεβαίωσε, επίσης, ότι ο Peter είχε τέσσερις μικρότερες αδελφές, την Μαρίκα, 15 ετών, την Ανθώ, 13, τη Σμαρώ, 11, και τη Γεωργία, 10, που ζούσαν στην Αρτάκη υπό την κηδεμονία του Στράτου Λαγκίνα. Το διάστημα που το μέρος ήταν υπό την κυριαρχία των Συμμάχων, ο Νίκος παρακάλεσε τις αυστραλιανές Αρχές να βοηθήσουν τις αδελφές καθώς βίωναν ‘μεγάλη φτώχια’ λόγω του πολέμου.
Και ενώ οι αυστραλιανές Αρχές μεταβίβασαν το αίτημα στον Τζακ Ζερβό, που ήταν και ο μοναδικός δικαιούχος στη διαθήκη του Peter, δεν προκύπτει καμία ανταπόκριση από τα Αρχεία. Γνωρίζοντας τη συνέχεια της ιστορίας στην περιοχή, το πιο πιθανό είναι αυτά τα φτωχά κορίτσια να ξεριζώθηκαν ή και πιθανότατα να σκοτώθηκαν κατά την Μικρασιατική Καταστροφή.
Με την επιμονή του Νίκου, όμως, σώθηκαν σημαντικά κομμάτια της ιστορίας από τη θητεία του Peter. Έχοντας αποδείξει τις καλές του προθέσεις ως συγγενικό πρόσωπο, τού στάλθηκαν τα αυστραλιανά παράσημα του Peter και άλλα κειμήλια. Μεταξύ αυτών είναι τρία παράσημα, το Αστέρι του 1914-15, το Βρετανικό Πολεμικό Μετάλλιο και το Μετάλλιο Νίκης, μία Πλακέτα Μνήμης (γνωστή και ως «Του νεκρού το νόμισμα») και το βιβλιαράκι με τίτλο «Τόπος Ανάπαυσης των Αυστραλών» του Charles Bean.
Πέρυσι επικοινώνησε μαζί μου ο David Helfgott, συνταξιούχος φαρμακοποιός, ερασιτέχνης ιστορικός σε στρατιωτικά θέματα και ερευνητής που ζει στο Σίδνεϊ. Έδειξε ενδιαφέρον για την ιστορία του Peter Rados, εντόπισε τα παράσημα στις ΗΠΑ και τα αγόρασε. Τώρα βρίσκονται πίσω στην Αυστραλία. Το όνομα Peter Rados και ο στρατιωτικός του αριθμός είναι χαραγμένα στα παράσημα ως απόδειξη ότι ανήκουν σε εκείνον.
Η επιστροφή των παρασήμων του στην Αυστραλία και, συγκεκριμένα, στο Σίδνεϊ που έζησε και εργάστηκε έως τη στράτευσή του, είναι σημαντική πράξη που τιμά τη μνήμη και την ιστορία του Peter Rados ως μέλος του εκστρατευτικού Σώματος ANZACs. Απ’ ό,τι γνωρίζουμε, ο Peter δεν άφησε γραπτά ούτε έχουν εντοπιστεί τα προσωπικά του είδη. Έτσι με το ολοζώντανο πορτραίτο του Olive Pink, από το διάστημα που οPeter ζούσε στο Σίδνεϊ, και τα παράσημά του έχουμε απτές αναμνήσεις από τη ζωή και τη θητεία του, ενισχύοντας έτσι τους ελληνικούς δεσμούς με την ιστορία των Αυστραλών στρατιωτών, αντρών των ANZACs.
Είναι καθοριστικής σημασίας ότι στην επέτειο των εκατό χρόνων από την Μικρασιατική Καταστροφή επιστρέφουν στην Αυστραλία τα παράσημα ενός Έλληνα της Μικράς Ασίας. H ιστορία του Peter Rados δείχνει τη σύνδεση της Αυστραλίας επίσης με τους Βαλκανικούς Πολέμους και τη Μικρασιατική Καταστροφή. Η ζωή του και η θητεία του θα τιμηθούν στις φετινές επετειακές εκδηλώσεις μνήμης για τη Μικρασιατική Καταστροφή. Είμαι σίγουρος ότι πολλοί θα παραβρεθούν ώστε να καλωσορίσουμε όλοι μαζί και να ευχαριστήσουμε τον David Helfgott που μερίμνησε να φέρει πίσω στην Αυστραλία τα κειμήλιά του.
*Ο Jim Claven είναι ιστορικός και συγγραφέας. Έχει ερευνήσει τους ελληνικούς δεσμούς με την ιστορία των Αυστραλών στρατιωτών ANZACs για περισσότερο από μία δεκαετία διεξάγοντας επιτόπιες έρευνες στην Ελλάδα και την Καλλίπολη. Έχει γράψει τα βιβλία Lemnos & Gallipoli Revealed: A Pictorial History of the Anzacs in the Aegean, 1915-16 και Grecian Adventure: ANZAC Trail Stories and Pictures – Greece 1941. Επίσης, έχει συμμετάσχει στην έκδοση του βιβλίου Mates & Allies της Αυστραλιανής Πρεσβείας στην Αθήνα για την επέτειο των 80 χρόνων από την ελληνική εκστρατεία. Για το παρόν άρθρο ευχαριστεί για τη βοήθεια τον Paul Sougleris και την ιστοσελίδα Kythera-family-net για όλες τις πληροφορίες που του παρείχαν στην έρευνά του. Μπορείτε να επικοινωνείτε μαζί του ηλεκτρονικά στο jimclaven@yahoo.com.au