Υποσαχαρική Αφρική: οι επίμονες μνήμες

[ Α’ μέ­ρος ]

Η Οδός εί­ναι δο­σμέ­νη.

Σε πε­ρι­μέ­νει ο χα­μός αν απο­μα­κρυν­θείς.

Κι αν δο­κι­μά­σεις τα ση­μά­δια ν’ αλ­λά­ξεις,

Κα­κούρ­γο να σε πουν.

ΤΖΑΛΑΛΟΥΝΤΙΝ ΡΟΥΜΙ

«Μπι­λάντ ελ-Σου­δάν» ση­μαί­νει «Η χώ­ρα των μαύ­ρων». Τα χρώ­μα­τα υπα­γο­ρεύ­ουν πε­πρω­μέ­νο και σα­φείς θε­ο­λο­γι­κές προ­ο­πτι­κές: επει­δή ο Προ­φή­της ήταν πε­ρισ­σό­τε­ρο λευ­κός πα­ρά με­λαμ­ψός, άκου­σα πολ­λούς να ισχυ­ρί­ζο­νται εδώ, εί­ναι ευ­κο­λό­τε­ρο να γί­νουν δε­κτοί στον Πα­ρά­δει­σο οι λευ­κοί, οι οποί­οι για διά­φο­ρους λό­γους εξι­σλα­μί­στη­καν, πα­ρά οι με­λαμ­ψοί, οι οποί­οι εί­ναι εκ γε­νε­τής οπα­δοί του Μω­ά­μεθ. Η δια­φο­ρά χρώ­μα­τος, οποιου­δή­πο­τε βαθ­μού, προ­οι­κο­νο­μώ­ντας βιο­θε­ω­ρί­ες και ήθη, απο­τε­λεί έναν από τους κυ­ριό­τε­ρους δεί­κτες της ταυ­τό­τη­τας, αλ­λά και του συ­γκε­κρι­μέ­νου ψυ­χι­σμού του φο­ρέα της. Η στιλ­πνό­τη­τα και η εξ υπο­κει­μέ­νου κα­θα­ρό­τη­τα του χρώ­μα­τος θε­ω­ρού­νται σχε­δόν απο­κλει­στι­κά υπεύ­θυ­νες για τις όποιες κα­τά πε­ρί­πτω­ση ατο­μι­κές ή συλ­λο­γι­κές πο­λι­τι­στι­κές εμπε­δώ­σεις. Ανά­λο­γες αντι­λή­ψεις μάς βε­βαιώ­νει ότι κα­τέ­γρα­ψε, τριά­ντα πε­ρί­που χρό­νια πριν, η αν­θρω­πο­λό­γος του Πα­νε­πι­στη­μί­ου του Το­ρό­ντο, Janice Boddy, η οποία έζη­σε κι ερ­γά­στη­κε στο βό­ρειο κυ­ρί­ως Σου­δάν για με­γά­λα χρο­νι­κά δια­στή­μα­τα.

Εί­ναι άρα­γε δυ­να­τόν ν’ απε­ξαρ­τη­θού­με κά­ποια στιγ­μή από την ολέ­θρια μα­νία επι­βο­λής με κά­θε τρό­πο και μέ­σο στον ηθι­κά ή σω­μα­τι­κά ασθε­νέ­στε­ρο δι­πλα­νό μας; Μπο­ρεί να ανα­τρα­πεί, ή ακό­μη και να εξου­δε­τε­ρω­θεί πλή­ρως η κλί­ση αυ­τή, που θέ­λει μά­λι­στα με νι­τσεϊ­κή ακρί­βεια την άμε­ση υπα­γω­γή της ετε­ρό­τη­τας στο κα­θε­στώς ενός έσχα­του ευ­τε­λι­σμού, για τον οποί­ον επι­χαί­ρει ένα ημι­πα­ρά­φρον εγώ; Ή μή­πως ό, τι κι αν υπα­γο­ρεύ­ει ο νους ενός κυ­ρί­αρ­χου ει­σβο­λέα και κα­τα­κτη­τή, θα επι­βου­λεύ­ε­ται συ­στη­μα­τι­κά την αρ­χή μιας σω­τή­ριας με­σό­τη­τας; Εί­ναι εκεί­νη ακρι­βώς, στην οποία επα­νέρ­χε­ται συ­χνά ο Κλοντ Λε­βί-Στρος στο θε­με­λιώ­δες έρ­γο του Λυ­πη­μέ­νοι Τρο­πι­κοί. Πα­ρα­θέ­τω: «Ο Ρου­σό βε­βαί­ως εί­χε δί­κιο να φρο­νεί ότι θα συ­νέ­φε­ρε την ευ­τυ­χία μας, αν η αν­θρω­πό­τη­τα εί­χε στη­θεί σε μια σω­στή με­σό­τη­τα, ανά­με­σα στη ρα­θυ­μία της πρω­τό­γο­νης κα­τά­στα­σης και στην ορ­μη­τι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα της αλα­ζο­νεί­ας.»

Ασφα­λώς και υπάρ­χουν τρό­ποι πα­ρέμ­βα­σης της πο­λι­τι­σμι­κής ηθι­κής στην δε­ο­ντο­λο­γία της συ­μπε­ρι­φο­ράς των εθνι­κών ομά­δων, των μειο­νο­τή­των και των φυ­λε­τι­κών γε­νών. Πό­τε όμως; Και πως μπο­ρεί να γί­νει κά­τι τέ­τοιο, ακο­λου­θώ­ντας την απο­φα­σι­στι­κό­τε­ρη μέ­θο­δο;

Ας μην κλεί­σου­με αυ­τή την πα­ρά­γρα­φο. Ας πά­με εκεί που η έρη­μος εί­ναι η σκη­νή του αί­μα­τος. Γνω­ρί­ζου­με για πα­ρά­δειγ­μα ότι η τε­ρά­στια προ­σπά­θεια των δέ­κα εν­νέα χι­λιά­δων εθε­λο­ντών των αν­θρω­πι­στι­κών ορ­γα­νώ­σε­ων, που έχουν συρ­ρεύ­σει προ­σφά­τως στο πε­δίο των πο­λε­μι­κών επι­χει­ρή­σε­ων του Νταρ­φούρ, στα δυ­τι­κά του Χαρ­τούμ, για να ανα­κου­φί­σουν τα θύ­μα­τα της τριε­τούς και πλέ­ον εμ­φύ­λιας δια­μά­χης, που ήδη αριθ­μεί εκα­το­ντά­δες χι­λιά­δων νε­κρών, δεν επαρ­κεί για να αντι­με­τω­πί­σει απο­τε­λε­σμα­τι­κά τα δύο εκα­τομ­μύ­ρια εκεί­νων που διώ­χτη­καν από τα χω­ριά τους. Εί­ναι πε­ριτ­τό να το­νί­σω ότι εκτο­πι­σμός από το ένα μέ­ρος της ερή­μου στο άλ­λο ισο­δυ­να­μεί με ενί­σχυ­ση της γε­νι­κό­τε­ρης αβε­βαιό­τη­τας για το μέλ­λον, γε­γο­νός που έχει ολέ­θριες συ­νέ­πειες στον ψυ­χι­σμό των αθώ­ων αμά­χων και των οι­κο­γε­νειών τους. Όσο για τους αριθ­μούς θα έλε­γα ότι και πά­λι συ­νι­στούν την αυ­θε­ντι­κό­τε­ρη η απει­κό­νι­ση του τρα­γι­κού.

Ευ­τυ­χώς λι­γο­στεύ­ουν κα­θη­με­ρι­νά τα φαι­νό­με­να επι­θέ­σε­ων των πα­ρα­στρα­τιω­τι­κών ορ­γα­νώ­σε­ων και των άλ­λων ένο­πλων στοι­χεί­ων σκο­τει­νής προ­έ­λευ­σης ενα­ντί­ον των με­λών των μη κυ­βερ­νη­τι­κών ορ­γα­νι­σμών, που συ­νι­στούν την τε­λευ­ταία ελ­πί­δα των διω­κό­με­νων. Πα­ράλ­λη­λα όμως απαι­τού­νται κι άλ­λοι πό­ροι αν­θρω­πι­στι­κής βο­ή­θειας, που υπο­λο­γί­ζο­νται σε τρια­κό­σια πε­νή­ντα εκα­τομ­μύ­ρια δο­λά­ρια για το Νταρ­φούρ και εν­νια­κό­σια εκα­τομ­μύ­ρια δο­λά­ρια, αντι­στοί­χως, για το σύ­νο­λο του Σου­δάν.

Ο δια­κε­κρι­μέ­νος ιστο­ρι­κός Hans Kohn, στο έρ­γο του ο Ει­κο­στός Αιώ­νας, που εκ­δό­θη­κε στη Νέα Υόρ­κη, το 1949, μας δια­βε­βαί­ω­σε ότι ο άν­θρω­πος του 20ού αιώ­να υπήρ­ξε από πολ­λές από­ψεις λι­γό­τε­ρο σί­γου­ρος από τον πρό­γο­νό του, εκεί­νο του δέ­κα­του ένα­του αιώ­να. Δεν μπο­ρώ ακό­μη να ξέ­ρω πώς το αντι­λαμ­βά­νο­νται αυ­τήν την άπο­ψη οι νο­μά­δες, οι πε­ρι­στα­σια­κοί οπλαρ­χη­γοί, τα αφε­ντι­κά της κα­μή­λας και των αλό­γων που δεν πι­στεύ­ουν σε σύ­νο­ρα και δι­με­ρείς ή πο­λυ­με­ρείς συμ­φω­νί­ες κρα­τών. Οι έμπι­στοι των αμ­μό­λο­φων νο­μο­θε­τούν εδώ και εκα­το­ντά­δες, χι­λιά­δες χρό­νια με γνώ­μο­να τις κι­νή­σεις των κο­πα­διών τους κα­τά την πε­ρί­ο­δο των βρο­χών και των αντί­στοι­χων ξη­ρα­σιών.

Μέ­σα από τη δι­κή του εμπει­ρία, μας εξη­γεί ο Hans Kohn, ο ση­με­ρι­νός άν­θρω­πος γνώ­ρι­σε σω­ρευ­τι­κά τις σκο­τει­νές δυ­νά­μεις της ιστο­ρί­ας. Πράγ­μα­τα που έμοια­ζαν να ανή­κουν αμε­τά­κλη­τα στο πα­ρελ­θόν εμ­φα­νί­στη­καν και πά­λι με ιδιαί­τε­ρη δρι­μύ­τη­τα, όπως εί­ναι η φα­να­τι­κή πί­στη, οι αλά­θη­τοι ηγέ­τες, η δου­λεία και οι σφα­γές, το ξε­κλή­ρι­σμα ολό­κλη­ρων πλη­θυ­σμών, η ασπλα­χνία και η βαρ­βα­ρό­τη­τα. Πό­τε όμως ήταν πιο ασφα­λείς οι κά­τοι­κοι αυ­τού του διαρ­κώς υπερ­θερ­μα­σμέ­νου τό­που, τό­τε που ελά­χι­στοι ήξε­ραν για το εμπό­ριο δού­λων, ή τώ­ρα που τα μέ­σα μα­ζι­κής επι­κοι­νω­νί­ας μας φέρ­νουν τους δια­φό­ρους Κρα­νί­ων Τό­πους στο σα­λο­νά­κι του σπι­τιού μας;

Τα πά­θη της άμ­μου πα­ρα­μέ­νουν ακό­μη σε με­γά­λο βαθ­μό δυ­σε­ξή­γη­τα. Ήδη γνω­ρί­ζου­με βέ­βαια ότι για την κα­τα­νό­η­ση του κό­σμου των μαύ­ρων, η Γε­ω­γρα­φία θε­ω­ρεί­ται κα­ταρ­χήν ση­μα­ντι­κό­τε­ρη από την Ιστο­ρία. Οι γε­ω­γρα­φι­κοί συ­ντε­λε­στές, αν και δεν εί­ναι πο­τέ οι μο­να­δι­κοί πα­ρά­γο­ντες, σα­φώς υπε­ρέ­χουν. Η ξε­κά­θα­ρη αυ­τή θέ­ση του Φερ­νάν Μπρο­ντέλ, όπως δια­τυ­πώ­θη­κε στη θε­με­λιώ­δη του Γραμ­μα­τι­κή των πο­λι­τι­σμών, επι­χει­ρεί να δεί­ξει ένα δρό­μο πε­ρισ­σό­τε­ρο ασφα­λή ανά­με­σα στους άλ­λους, οι οποί­οι επε­δί­ω­ξαν να δια­σχί­σουν και στη συ­νέ­χεια να χαρ­το­γρα­φή­σουν με πε­ρισ­σή αυ­το­πε­ποί­θη­ση το αφρι­κα­νι­κό φαι­νό­με­νο.

Στο Νό­το, για πα­ρά­δειγ­μα, προ­κει­μέ­νου να προ­κα­λέ­σουν τις αγε­λά­δες να κα­τε­βά­σουν γά­λα, οι κά­το­χοί τους ακό­μη και σή­με­ρα ανα­γκά­ζο­νται πολ­λές φο­ρές να τις φι­λούν εντα­τι­κά στα αι­δοία τους. Μά­λι­στα σε πε­ριό­δους με­γά­λης ανομ­βρί­ας, οι βο­σκοί που επι­μέ­νουν να δια­βιούν εκεί, πί­νουν τα ού­ρα των με­γά­λων κα­τοι­κί­διων ζώ­ων ή πλέ­νο­νται μ’ αυ­τά. Εί­ναι εκεί­νοι των οποί­ων οι πε­ρισ­σό­τε­ροι πρό­γο­νοι τρο­φο­δο­τού­σαν, με την άσκη­ση εν­νο­εί­ται της απα­ραί­τη­της βί­ας, τα κε­ντρι­κά σκλα­βο­πά­ζα­ρα της ευ­ρύ­τε­ρης πε­ριο­χής.

Ο Φερ­νάν Μπρο­ντέλ απο­τε­λεί ένα δο­κι­μα­σμέ­νο στην πρά­ξη εφό­διο, μια συλ­λο­γι­στι­κή ικα­νή να ανα­με­τρη­θεί με την φω­τιά του ήλιου, με ό, τι συ­νε­πά­γε­ται η μοί­ρα των δε­δο­μέ­νων εκ των προ­τέ­ρων τό­πων. Και κά­τι ακό­μη: αν ο ευ­ρω­παϊ­κός ορ­θο­λο­γι­σμός μπο­ρεί να αντι­με­τω­πί­ζει ενί­ο­τε με επι­τυ­χία κά­ποια από τα ίδια τα φα­ντά­σμα­τά του, οφεί­λε­ται σε ανά­λο­γες σχο­λές ψύ­χραι­μης, ανα­λυ­τι­κής σκέ­ψης.

Ο γε­ω­γρα­φι­κός ντε­τερ­μι­νι­σμός προ­οι­κο­νο­μεί, από μια άπο­ψη, το μέλ­λον μας. Πι­θα­νό­τα­τα στο Σου­δάν η άπο­ψη αυ­τή θα μπο­ρού­σε να επα­λη­θευ­θεί με με­γα­λύ­τε­ρο πο­σο­στό ακρί­βειας από ό, τι εν­δε­χο­μέ­νως αλ­λού.

Πηγή: ΧΑΡΤΗΣ 46 {ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2022} (https://www.hartismag.gr)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΩΝ

Κλοντ Λε­βί-Στρος, Λυ­πη­μέ­νοι Τρο­πι­κοί, μτ­φρ.: Βού­λα Λού­βρου, εκδ. Χα­τζη­νι­κο­λή 2007.

Φερ­νάν Μπρο­ντέλ, Γραμ­μα­τι­κή των πο­λι­τι­σμών, μτ­φρ.: Άρης Αλε­ξά­κης, ΜΙΕΤ 2003.