H Καστοριά απελευθερώθηκε από τον ελληνικό στρατό την 11η Νοεμβρίου 1912. Η ημερομηνία αυτή έμελλε να θέσει τέλος στα 527 χρόνια του τουρκικού ζυγού (1385-1912) και να κατατάξει οριστικά την Καστοριά ανάμεσα στις πόλεις του νεοελληνικού Κράτους. Ήταν ημέρα εορτής του Αγίου Μεγαλομάρτυρα Μηνά. Από την ημέρα εκείνη βέβαια ο Άγιος Μηνάς είναι ο πολιούχος της πόλης.
Η Καστοριά είναι η τελευταία χρονολογικά πόλη της Μακεδονίας που απελευθερώθηκε κατά τον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο μεταξύ των συνασπισμένων βαλκανικών κρατών και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Στις 10 Νοεμβρίου το 1ο Σύνταγμα Ιππικού υπό τον Αντισυνταγματάρχη Κ. Ζαχαρακόπουλο εγκαταστάθηκε στο Βατοχώρι, καταδιώκοντας τα υποχωρούντα τούρκικα στρατεύματα από το Μοναστήρι προς την Κορυτσά. Στέλνεται η 1η Ίλη Ιππικού υπό τον επίλαρχο Ιωάννη Άρτη, ως αναγνώριση προς την Καστοριά. Η ίλη διέθετε 35 ιππείς.
Ο υπίλαρχος Νικολαΐδης, ακολουθώντας τη διαταγή, κινήθηκε προσεκτικά προς την πόλη για την συλλογή πληροφοριών.
Ο δήμαρχος Γούσης ανέφερε το ερώτημα του Νικολαΐδη στον Μεχμέτ Πασά αν θα πολεμήσει ή αν θα παραδώσει την πόλη, μαζί με την ψευδή πληροφορία ότι 2500 άνδρες του ελληνικού στρατού είχαν περικυκλώσει την πόλη. Ο πιεσμένος Μεχμέτ Πασάς δήλωσε ότι ΔΕΝ πρόκειται να προβάλλει αντίσταση και είπε στον δήμαρχο να μεταβούν στον στρατώνα της Ντόπλιτσας, όπου θα συναντούσε και τον Νικολαΐδη. Όταν ο υπίλαρχος Νικολαΐδης, μαζί με τον δήμαρχο Γούση, μπήκαν στην πόλη συναντούσαν σε όλο το δρόμο εκατοντάδες ανάστατους τούρκους στρατιώτες που έτρεχαν εδώ και εκεί. Όταν έφθασαν στον στρατώνα δεν βρήκαν κανέναν, καθώς ήδη είχε αναχωρήσει το τούρκικο επιτελείο μαζί με τους μπέηδες της πόλης.
Έτσι, από το βράδυ εκείνο μεταξύ 10 και 11 Νοεμβρίου, η Καστοριά ήταν ελεύθερη πόλη. Οι τρεις Έλληνες ιππείς αναχώρησαν για τον Απόσκεπο και διεμήνυσαν στον δήμαρχο να ετοιμάσουν οι κάτοικοι ψωμί και φαγητό για 2500 στρατιώτες, καθώς την άλλη ημέρα θα έμπαιναν θριαμβευτές στην πόλη. Οι καστοριανοί εκείνο το βράδυ δεν κοιμήθηκαν. Ετοίμαζαν ελληνικές σημαίες και φαγητά για να υποδεχτούν τον ελληνικό στρατό και έκαναν δεήσεις στον Άγιο Μηνά, καθώς ξημέρωνε η εορτή του.
Τις πρώτες πρωινές ώρες της 11ης Νοεμβρίου ο Ανθυπίλαρχος Πηχεών εισήλθε πρώτος με λίγους ιππείς και κατευθύνθηκε στο μητροπολίτη, όπου προανήγγειλε την απελευθέρωση της πόλης. Στις 10:00πμ., ο επίλαρχος Άρτης με τους άνδρες του εισήλθε επίσημα στην πόλη και οι χιλιάδες πολίτες ξεχύθηκαν στους δρόμους να τους προϋπαντήσουν. Οι καμπάνες σήμαναν χαρμόσυνα και εκατοντάδες σημαίες κρεμάστηκαν στα μπαλκόνια. Η πομπή κατέληξε στην Μητρόπολη, όπου έγινε η πρώτη πανηγυρική δοξολογία στην ελεύθερη πόλη. Ο καστοριανός Ανθυπίλαρχος Πηχεών τοιχοκόλλησε στους τοίχους της πόλης την προκήρυξη:
Εν ονόματι του Βασιλέως της Ελλάδος Γεωργίου του Α’
Καταλαμβάνω την πόλιν Καστορίαν, διακηρύττω καθ’ Υψηλήν εντολήν της Βασιλικής Αυτού Υψηλότητος του Διαδόχου και Γενικού Αρχηγού των εν Μακεδονία στρατευμάτων, ότι οι νόμοι του Ελληνικού Κράτους θέλουσι ισχύει από σήμερον και δια την Επαρχίαν Καστοριάς ανεξαρτήτως θρησκεύματος. Από σήμερον μέχρι νεωτέρας διαταγής θέλει ισχύει ο Στρατιωτικός Νόμος, καθ’ όλην την Επαρχίαν. Εγένετο εν Καστορία την 11η Νοεμβρίου 1912
Ο Διοικητής Ιππικού Ιωάννης Άρτης
Το απόγευμα της ίδια ημέρας στάλθηκε στο Άργος Ορεστικό μικρό απόσπασμα 5 ιππέων. Οι Αργίτες δεν είχαν γνώση των γεγονότων που εκτυλίχθηκαν το προηγούμενο βράδυ στην Καστοριά και με έκπληξη είδαν την πόλη τους άδεια από στρατό το πρωί της 11ης Νοεμβρίου. Παρόμοια σκηνικά χαράς εκτυλίχθηκαν και εδώ το απόγευμα με υποδοχή του αποσπάσματος από τους κατοίκους.
Τις πρωινές ώρες της 12ης Νοεμβρίου εισήλθε στην Καστοριά το 1ο Σύνταγμα Ιππικού και λίγο αργότερα ολόκληρη η ΙΙΙ Μεραρχία.
Την κατάληψη της Καστοριάς ακολούθησαν διθυραμβικά άρθρα στον Τύπο της Θεσσαλονίκης και της Αθήνας. Το επόμενο διάστημα το ελληνικό στράτευμα σταμάτησε την καταδίωξη των Τούρκων και ανασυντάχθηκε. Σταδιακά συγκεντρώθηκαν οι Μεραρχίες ΙΙΙ, ΙV και V στο δυτικό τμήμα της επαρχίας και μαζί με το 1ο Σύνταγμα Ιππικού συγκρότησαν Τμήμα Στρατιάς, το Στρατηγείο της οποίας εγκαταστάθηκε στο χωριό Λεύκη στις 25 Νοεμβρίου. Από εκεί συνέχισαν την καταδίωξη προς τα εδάφη της Κορυτσάς.
Έτσι περίπου έγινε με λίγα λόγια η απελευθέρωση της Καστοριάς την οποία γιορτάζουμε όλοι μας σήμερα εδώ στη νέα μας πατρίδα Αυστραλία. Ο Σύλλογος «Η Καστοριά» θα γιορτάσει την 111η επέτειο στο ιδιόκτητο κτήριό του στο 219 Elizabeth Street, εδώ στο Κόμπουρκ και τα μέλη και φίλοι τους είναι όλοι καλεσμένοι να παραβρεθούν μετά τη Θεία Λειτουργία, αλλά και τη Δοξολογία με Αρτοκλασία που τελέσαμε σήμερα τιμητικά.
ΧΡΟΝΙΑ ΠΟΛΛΑ για την απελευθέρωση της Καστοριάς.
