Ήταν τιμή μου να συμμετάσχω στην τελετή που πραγματοποιήθηκε την Πέμπτη 29 Φεβρουαρίου στην Κρατική Βιβλιοθήκη Βικτώριας στη Μελβούρνη για τη δωρεά ενός σημαντικού βιβλίου από την οικογένεια Ζαπάντη. Το βιβλίο έχει τίτλο «Αι θυσίαι της Ελλάδος στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο» και εκδόθηκε στην Ελλάδα αμέσως μετά το τέλος του πολέμου. Ήταν χαρά μου να βοηθήσω την οικογένεια καθ’ όλη τη διάρκεια της διαδικασίας. Η αποδοχή αυτού του τόμου στη συλλογή της Κρατικής Βιβλιοθήκης είναι η τελευταία μιας σειράς δωρεών αρχειακών συλλογών στις οποίες έχω συνδράμει, όπως οι συλλογές για την ελληνική εκστρατεία τόσο του Alfred Huggins όσο και του Syd Grant.
Η τελετή έλαβε χώρα σε μία από τις περίτεχνες αίθουσες της Κρατικής Βιβλιοθήκης που είναι γεμάτες βιβλία. Μεταξύ των παρευρισκόμενων ήταν ο Έλληνας Γενικός Πρόξενος κ. Εμμανουήλ Κακαβελάκης, ο Dr. Kevin Molloy της SLV, την η κα Διονυσία Ζαπάντη και η οικογένειά της, η συγγραφέας κα Ιουλιάνα Χαρπαντίδου και πολλοί φίλοι της οικογένειας Ζαπάντη, συμπεριλαμβανομένου του συγγραφέα Dr. John Martino. Το βιβλίο αποτελεί μια μοναδική στατιστική και γραφική απεικόνιση της καταστροφής που προκάλεσε η εισβολή και Κατοχή της Ελλάδας από τον Άξονα. Το βιβλίο αναμφίβολα έπαιξε ρόλο στην έκκληση της Ελλάδας για βοήθεια στην ανασυγκρότησή της μετά το πέρας του πολέμου.
Οι εργασίες για το βιβλίο ξεκίνησαν με την έναρξη της Κατοχής τον Μάιο του 1941. Οι πληροφορίες συλλέχθηκαν από μια ομάδα αρχιτεκτόνων του ελληνικού Υπουργείου Ανοικοδόμησης, με επικεφαλής τον Κωνσταντίνο Δοξιάδη, τον διάσημο Έλληνα αρχιτέκτονα και πολεοδόμο. Μετά τη λήξη του πολέμου, ο Δοξιάδης τιμήθηκε με τα μετάλλια του Ελληνικού Πολεμικού Σταυρού και του Τάγματος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας για τις διακεκριμένες υπηρεσίες του στον αγώνα κατά της εισβολής και της Κατοχής από τις Δυνάμεις του Άξονα και ιδιαίτερα για τη δράση του στην Αντίσταση και την υποστήριξή του στις συμμαχικές δυνάμεις. Μια τέτοια αναγνώριση σε έναν μη Βρετανό υπήκοο δείχνει τη σημασία του έργου του για τους Συμμάχους κατά τη διάρκεια του πολέμου.
Αναμφισβήτητα το έργο αυτό πετυχαίνει τον σκοπό δημιουργίας του που, όπως αναφέρεται στις σελίδες του, είναι «να δώσει στη διεθνή κοινή γνώμη μια συνοπτική εικόνα του τιμήματος που πλήρωσε ο ελληνικός λαός για την υπεράσπιση των μεγάλων ιδανικών της ελευθερίας και της δικαιοσύνης».
Το βιβλίο απαρτίζεται από μια σειρά κεφαλαίων, καθένα από τα οποία πραγματεύεται μια συγκεκριμένη φάση του πολέμου και της Κατοχής ή βασικές πτυχές των επιπτώσεών τους. Υπάρχουν κεφάλαια για την κατάσταση στην Ελλάδα πριν από τον πόλεμο, την εξέλιξη των διαφόρων φάσεων του πολέμου, της εισβολής και της ίδιας της Κατοχής, για τις οικονομικές συνέπειες του πολέμου και της Κατοχής, συμπεριλαμβανομένης της τρομερής διακοπής της εγχώριας παραγωγής και της καταστροφής της εθνικής υποδομής, την καταστροφή πόλεων και χωριών και, τέλος, ένα κεφάλαιο αφιερωμένο στις φοβερές επιπτώσεις του πολέμου και της Κατοχής στους κατοίκους της Ελλάδας.
Το βιβλίο εξηγεί τις τρομερές επιπτώσεις του πολέμου και της Κατοχής στους αμάχους μέσω ενός συνδυασμού παραγόντων. Οι επιτάξεις και οι μεγάλες μειώσεις στη γεωργική παραγωγή της Ελλάδας (όπως η σχεδόν ολοκληρωτική απώλεια της γαλακτοκομικής παραγωγής λόγω της καταστροφής του ζωικού κεφαλαίου) επιδεινώθηκαν από τους περιορισμούς στις μετακινήσεις που εφαρμόστηκαν ως αποτέλεσμα των ζωνών κατοχής, οι οποίοι διέκοψαν μαζικά τις επικοινωνίες και το εμπόριο, συμπεριλαμβανομένων των τροφίμων. Σε αυτό προστέθηκε και η ραγδαία αύξηση του πληθωρισμού, σε συνδυασμό με τη συμπίεση των μισθών, που μείωσε την αγοραστική δύναμη του κοινού, υπονομεύοντας περαιτέρω την ικανότητά του να αγοράσει τα λιγοστά διαθέσιμα τρόφιμα. Το αποτέλεσμα ήταν ο εκτεταμένος υποσιτισμός, η πείνα, οι ασθένειες και ο θάνατος.
Συνδυάζοντας τις επιπτώσεις της πείνας και των σφαγών των αμάχων (συμπεριλαμβανομένης της εξόντωσης σχεδόν ολόκληρου του εβραϊκού πληθυσμού της Ελλάδας), το βιβλίο εκτιμά ότι, ως αποτέλεσμα του πολέμου, η Ελλάδα έχασε πάνω από 1 εκατομμύριο από τον πληθυσμό της, σε σύγκριση με τον προπολεμικό πληθυσμό της και την πιθανή αύξηση που θα είχε σημειωθεί χωρίς τον πόλεμο. Ένας από τους πιο συγκλονιστικούς χάρτες είναι η διαγραμματική απεικόνιση του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδα.
Όσον αφορά τις υποδομές, το βιβλίο περιγράφει λεπτομερώς την απώλεια δρόμων, σιδηροδρόμων και γεφυρών, της ναυτιλίας και του εξοπλισμού και των δικτύων τηλεγραφικών επικοινωνιών. Αλλά το πιο σημαντικό είναι ότι υπολογίζει ότι πάνω από 1.700 χωριά καταστράφηκαν σκόπιμα από τις Δυνάμεις του Άξονα. Το 43% του συνόλου των κτιρίων στην Ελλάδα καταστράφηκε και στο τέλος του πολέμου το 18% του πληθυσμού ήταν άστεγοι. Η καταστροφή αυτή φαίνεται δραματικά στους λεπτομερείς χάρτες που προσδιορίζουν την έκταση της καταστροφής μεγάλων πόλεων, όπως ο Πειραιάς, τα Ιωάννινα, ο Βόλος, τα Χανιά και η Θεσσαλονίκη. Η καταστροφή της σημαντικής διώρυγας της Κορίνθου αποκαλύπτεται δραματικά σε μια σειρά φωτογραφιών.
Οι στατιστικές και τα στοιχεία που παρέχονται στο βιβλίο υποστηρίζονται από γραφήματα και χάρτες που απεικονίζουν με σαφήνεια τις επιπτώσεις του πολέμου και της κατοχής στην Ελλάδα και τους κατοίκους της. Σε αυτά προστίθεται μια σειρά φωτογραφικών ενοτήτων που ζωντανεύουν αυτές τις τρομερές επιπτώσεις. Μαζί με τις εικόνες της καταστροφής πόλεων, χωριών, δρόμων, σιδηροδρόμων και γεφυρών, βλέπουμε τις φρικτές εικόνες της πείνας, του θανάτου και των ομαδικών τάφων.
Με την υποστήριξη της ελληνικής κυβέρνησης, οι πληροφορίες που περιέχονται στο βιβλίο εκτέθηκαν για πρώτη φορά στην Ελλάδα τον Νοέμβριο του 1944 μετά την απελευθέρωση, ενώ στη συνέχεια πραγματοποιήθηκαν εκθέσεις στο Παρίσι, στο Λονδίνο και στα Ηνωμένα Έθνη στο San Francisco κατά τη διάρκεια του 1945. Το βιβλίο εκδόθηκε το 1946, με το κείμενό του να επαναλαμβάνεται σε τέσσερις γλώσσες – ελληνικά, γαλλικά, αγγλικά και ρωσικά. Την έκδοση έκανε η εταιρεία Ασπιώτη-Έλκα της Κέρκυρας που ήταν ένας από τους μεγαλύτερους και σημαντικότερους εκδοτικούς οίκους στην Ελλάδα. Χωρίς αμφιβολία, το βιβλίο έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις διεθνείς συζητήσεις για τη μεταπολεμική ανασυγκρότηση, οι οποίες θα κατέληγαν στο σχέδιο Μάρσαλ που θα παρείχε την αναγκαία βοήθεια στα πρώην κατεχόμενα έθνη της Ευρώπης, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας.
Ο Δρ Molloy ξεκίνησε την τελετή ευχαριστώντας την οικογένεια Ζαπάντη για τη σημαντική αυτή δωρεά, η οποία θα συμπληρώσει την υπάρχουσα συλλογή της Κρατικής Βιβλιοθήκης σχετικά με την Ελλάδα κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Σε αυτό το σημείο αναφέρθηκε στα δείγματα που εκτίθενται από τις συλλογές των Alfred Huggins και Syd Grant με φωτογραφίες που τράβηξαν και οι δύο αυτοί Αυστραλοί στρατιωτικοί κατά τη διάρκεια της υπηρεσίας τους στην ελληνική εκστρατεία του 1941. Αποδεχόμενος το βιβλίο στη συλλογή, σημείωσε ότι υπάρχουν πολύ λίγα αντίτυπα σε άλλες βιβλιοθήκες ή δημόσια ιδρύματα σε όλο τον κόσμο και σίγουρα κανένα στην Αυστραλία.
Ο κ. Κακαβελάκης αναφέρθηκε στη ζωή και το έργο του κ. Δοξιάδη, μιλώντας για τις σπουδές του στην Αρχιτεκτονική στην προπολεμική Γερμανία και του ρόλου του στην Αντίσταση. Εξήγησε επίσης τη σημασία και τα έργα του εκδοτικού οίκου Ασπιώτη – Έλκα, που εξέδωσε το βιβλίο. Χαρακτήρισε τη δωρεά ως «μια ακόμη απόδειξη της βαθιάς σύνδεσης μεταξύ Ελλάδας και Αυστραλίας, μέσω της κοινής μας υπηρεσίας στον πόλεμο και μέσω της μετανάστευσης. Είναι πρέπον για ένα τέτοιο βιβλίο – σημαντικό για την Ελλάδα και τους Έλληνες – να βρει σπίτι στην Αυστραλία, σε ένα τόσο επιφανές δημόσιο ίδρυμα».
Στη δική μου ομιλία, έδωσα το πλαίσιο αναφοράς του βιβλίου και μια περιγραφή των βασικών περιεχομένων του. Η κ. Χαρπαντίδου, συγγραφέας της πρόσφατα εκδοθείσας ιστορίας της Ελληνικής Κοινότητας Μελβούρνης και Βικτώριας, απηύθυνε χαιρετισμό στα ελληνικά, περιγράφοντας την ιστορία της έκδοσης και των συγγραφέων της.
Ακολούθησε η ομιλία της κας Διονυσίας Ζαπάντη, της οποίας ο πατέρας, Παναγής, από το χωριό Ρατζακλί στη νότια ακτή της Κεφαλονιάς, αγόρασε το βιβλίο στην Ελλάδα τη δεκαετία του 1950. Περιέγραψε τη ζωή του πατέρα της, τις επιπτώσεις του πολέμου και τις μεταπολεμικές εμπειρίες του στην Ελλάδα, καθώς και το πώς έπεσε στα χέρια του το βιβλίο. Ένας ταπεινός και γενναιόδωρος άνθρωπος, του οφείλουμε το ενδιαφέρον του για την απόκτηση του βιβλίου και τη μεταφορά του στην Αυστραλία. Ένα πολύτιμο απόκτημα, για το οποίο η Διονυσία εξέφρασε την άποψη ότι με κάποιο τρόπο μπορεί να παρείχε στον πατέρα της κάποια παρηγοριά από το τραύμα των πολεμικών του εμπειριών. Κατέληξε δηλώνοντας ότι, μέσα από τις λεπτομερείς περιγραφές του τρομερού αντίκτυπου του πολέμου, το βιβλίο θα μας αναγκάσει όλους να αναζητήσουμε την ειρήνη.
Το βιβλίο αυτό θα αποτελέσει πολύτιμη προσθήκη στη συλλογή της Κρατικής Βιβλιοθήκης. Η αφοσίωση των συγγραφέων του στη συλλογή αυτών των πληροφοριών και στη συνέχιση αυτού του τεράστιου στατιστικού έργου καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου είναι αξιέπαινη και δημιούργησε μια σημαντική κληρονομιά για τις μελλοντικές γενιές, καθώς και ένα ανεκτίμητο βοήθημα για τους μελλοντικούς ερευνητές. Ο πατέρας της Διονυσίας, Παναγής, και η οικογένεια Ζαπάντη, όχι μόνο έκαναν μια σημαντική δωρεά στο λαό της Βικτώριας, αλλά η δωρεά τους θα ενισχύσει την ευαισθητοποίηση σχετικά με τις επιπτώσεις του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα και τους κατοίκους της.
Η δωρεά αυτού του σημαντικού βιβλίου, ελπίζουμε επίσης ότι θα δώσει κίνητρο και σε άλλους στην κοινότητα που διαθέτουν πρωτότυπο ή μοναδικό υλικό που αξίζει να διατηρηθεί στη συλλογή της Κρατικής Βιβλιοθήκης. Οι αναγνώστες που επιθυμούν να δουν το βιβλίο θα πρέπει να επικοινωνήσουν με την Κρατική Βιβλιοθήκη Βικτώριας.
*Ο Jim Claven είναι ιστορικός, αρθρογράφος και δημοσιευμένος συγγραφέας. Οι τελευταίες του εκδόσεις είναι: «Lemnos & Gallipoli Revealed», «Grecian Adventure» και «From Imbros Over The Sea». Ως Γραμματέας της Επιτροπής Μνήμης Λήμνου-Καλλίπολης, ο Jim ανέλαβε ιστορικός σύμβουλος για το έργο της Αυστραλιανής Κυβέρνησης «Lemnos Remembrance Trail» (Μονοπάτι Μνήμης της Λήμνου). Όσοι αναγνώστες διαθέτουν σημαντικές συλλογές και επιθυμούν να εξετάσουν το ενδεχόμενο να τις δωρίσουν στην Κρατική Βιβλιοθήκη, μπορούν να επικοινωνήσουν μαζί του μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου στη διεύθυνση: jimclaven@yahoo.com.au.
