“Να προλάβουμε να φάμε τούρτα, γιατί ο χοντρός θα την φάει όλη μόνος του” λέει ο Αλέξανδρος στο πάρτι του Θοδωράκη κι όλοι σκάνε στα γέλια… “Δως του, ένα σάντουιτς, γιατί έμεινε στη μέση της διαδρομής, θέλει φόρτιση…” συνεχίζει ακάθεκτος κι άλλοι ή συμπληρώνουν ή τον αγνοούν, χωρίς να υποστηρίζουν το Θοδωράκη, αφού “Δεν είναι δική τους δουλειά” και ο Αλέξανδρος δεν κατηγορεί τους ίδιους, κι ο Θοδωράκης σκύβει το κεφάλι και γίνεται αποδέκτης κοροϊδευτικών σχολίων στη γιορτή που έχει καλέσει όλη την τάξη του, μην ξέροντας πώς να αντιδράσει και νιώθει ότι τον λυπούνται όσοι δεν τον κοροϊδεύουν και προτιμά να απομονωθεί σε μια γωνιά και να παραγεμίσει το στόμα του με κρουασανάκια και λουκανικοπιτάκια, για να μη βλέπει και να μην ακούει τα σχόλια και τα βλέμματα να στρέφονται πάνω του…
Πολλές συζητήσεις γίνονται τα τελευταία χρόνια για το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού, ένα ζήτημα που αφορά την εκπαιδευτική κοινότητα, τους γονείς και τα παιδιά. Δεν υπάρχει οικογένεια που να μην έχει ασχοληθεί έστω και λίγο με το θέμα αυτό. Το πασίγνωστο “bullying” αποτελεί ένα από τα πιο δημοφιλή θέματα συζήτησης σε παρέες γονέων, οικογενειακές συγκεντρώσεις αλλά και παιδικά πάρτι, το κέντρο ανάλυσης των ζητημάτων που σχετίζονται με παιδιά και το σχολείο από τους σύγχρονους γονείς. Μεγάλο μέρος των συναντήσεων των γονέων με τους εκπαιδευτικούς ή τους συμβούλους ψυχικής υγείας περιστρέφεται γύρω από το “bullying” και τρόπους ενίσχυσης των θυμάτων, τα οποία υποφέρουν χωρίς να γνωρίζουν πώς να αντιμετωπίσουν άδικες επιθέσεις συμμαθητών τους.
Ο Θοδωράκης, που ξεχωρίζει, γιατί έχει λίγα κιλά παραπάνω σε μια τάξη που τα περισσότερα παιδιά διακρίνονται για τις αθλητικές τους επιδόσεις. Ο Θοδωράκης, που ντρέπεται και κλείνεται στον εαυτό του, που στενοχωριέται βουβά, που αποφεύγει τον Αλέξανδρο, ο οποίος τον έχει βάλει στο στόχαστρο, και δε διστάζει να τον χαρακτηρίζει ” χοντροπατάτα” και να κάνει τον ανήξερο μπροστά στους δασκάλους. Ο Θοδωράκης, που στρέφει το βλέμμα στο πάτωμα κάθε φορά που βλέπει τον Αλέξανδρο να γελάει καθώς ψιθυρίζει στο αφτί κάποιου συμμαθητή τους ρίχνοντας κλεφτές ματιές προς το μέρος του. Ο Θοδωράκης κι ο Αλέξανδρος, πρωταγωνιστές της ιστορίες που έχει κοινά με τις αντίστοιχες ιστορίες που εκτυλίσσονται καθημερινά σε χώρους που συγκεντρώνονται παιδιά.
Τα παιδί “στόχος”, λοιπόν, που επιστρέφει στο σπίτι του μετά το σχολείο και ή παραπονιέται συνεχώς λέγοντας με λεπτομέρειες τι του έκαναν οι “νταήδες” κατά τη διάρκεια της σχολικής μέρας, ή το παιδί που κλείνεται στον εαυτό του αρνούμενο να μοιραστεί τις σκέψεις του με το περιβάλλον του, ή το παιδί που κάνει συνεχώς κοροϊδευτικά σχόλια για τους άλλους, με το οποίο δεν ασχολείται και κανείς, αφού δεν παραπονιέται παρά γελάει με τους άλλους. Οι γονείς, προσπαθούν να αντεπεξέλθουν στο σύνθετο ρόλο τους αναλύοντας ή υπεραναλύοντας ενίοτε συμπεριφορές και λόγια των παιδιών προσπαθώντας να βρουν λύσεις και να ενισχύσουν τα παιδιά τους, με το φόβο μήπως δυσκολευτούν να βγουν νικητές από τον αγώνα που δίνουν, μήπως γίνουν αδύναμα και δεν τα καταφέρουν στην ανταγωνιστική κοινωνία, στην οποία καλούνται να αποδείξουν την αξία τους από τα πρώτα χρόνια της ζωή τους.
Η διαδικασία στην οποία μπαίνουν όλοι οι εμπλεκόμενοι είναι περίπου η ίδια. Τα παιδιά αντιλαμβάνονται τη βαρύτητα όσων λένε προσπαθώντας να έχουν το ενδιαφέρον των γονιών τους συνέχεια στραμμένο επάνω τους, εκθέτουν με κάθε λεπτομέρεια όσα βίωσαν, θεωρώντας ότι ακόμα κι αν κάτι δεν τους ενόχλησε ενδεχομένως κρύβει μια βαρύτητα που δεν αντιλήφθηκαν τη στιγμή εκείνη, και απαντούν με ευκολία σε ερωτήσεις που μπορούν να πάρουν τη μορφή ανάκρισης. Σε άλλη περίπτωση, τα παιδιά αρνούνται να μοιραστούν οτιδήποτε φοβούμενα τη συνέχεια, καθώς δε θέλουν να “μπλέξουν” σε πιο δύσκολες καταστάσεις, που θα τους κάνουν να νιώσουν ακόμα πιο άβολα. Προσπαθούν να αποφύγουν την εμμονή και τις ενοχλητικές ερωτήσεις των γονιών ή θεωρούν πως αν δεν ασχοληθούν με κάτι που τα στενοχωρεί, αυτόματα θα εξαφανιστεί.
Ο Θοδωράκης στην προσπάθειά του να αποφύγει τις κοροϊδίες προσπαθεί να γίνει αόρατος. Και χωρίς να γνωρίζει πως να αντιμετωπίσει την άβολη κατάσταση που τον βάζει ο Αλέξανδρος, προτιμά να μη μιλάει και κλείνεται στον εαυτό του. Κι αρχίζει να τρώει για παρηγοριά. Κι η απόλαυση του φαγητού γίνεται τρόπος διαφυγής. Και μπαίνει σε έναν φαύλο κύκλο. Και νομίζει πως όλοι τον κοιτούν περίεργα. Και αποφεύγει και τις ερωτήσεις των γονιών του και την παρέα της αδελφής του που είναι “φυσιολογική” και αδύνατη. Και κοιτάζεται στον καθρέφτη και νομίζει πως η κοιλιά του είναι τεράστια και αγνοεί πώς να αντιμετωπίσει τον Αλέξανδρο. Και η καθημερινότητά του γίνεται βασανιστική και τρώει όλο και μεγαλύτερες ποσότητες…κι αυτός ο φαύλος κύκλος δεν τελειώνει ποτέ. Κι ο Αλέξανδρος βρίσκει έναν τρόπο να εκδηλώσει τη σκοτεινή πλευρά του χαρακτήρα του και να γελάσει και να βρει κοινό και να βάλει και τους συμμαθητές του στη διαδικασία αυτή.
Εκφοβισμός: ρόλοι που μπορεί να εναλλάσσονται, θύτης και θύμα. Παραμένει ένα “γιατί”. Γιατί κάποια παιδιά μπαίνουν σε αυτή τη διαδικασία, γιατί συμπεριφέρονται ως νταήδες, γιατί κάποια άλλα παιδιά θυματοποιούνται και γιατί το ζήτημα απασχολεί τόσο τους γονείς, φτάνοντας σε σημείο ακόμα να να συμβουλεύσουν τα παιδιά τους να φερθούν με τον αντίστοιχο τρόπο; Πολλές ερμηνείες μπορούν να δοθούν, θα σταθώ σε κάποιες βασικές παρατηρήσεις που έχω κάνει μέσα από από πολυετή ενασχόληση το εκπαιδευτικό σύστημα στο οποίο έχω ζήσει από διάφορους ρόλους και με το ενδιαφέρον που διακρίνει όποιον αποτυπώνει γραπτά όσα αντιλαμβάνεται μέσω της συγγραφής βιβλίων για ευάλωτες κοινωνικές ομάδες.
Αρχικά, η πρώτη παρατήρηση που έχω να κάνω για τους γονείς που με προσεγγίζουν είναι ότι ταυτίζονται. Ταυτίζονται με τη δύσκολη κατάσταση που βιώνει το παιδί τους και προσπαθούν να την αντιμετωπίσουν όπως θα έκαναν αν ήταν στη θέση του παιδιού. Απόλυτα λογικό και ανθρώπινο, αφού τα παιδιά είναι σχεδόν πάντα προτεραιότητα και στη ζωή του γονιού αλλά και και ο άνθρωπος για τον οποίο μπορεί να εκδηλώσει τις βαθύτερες ευαισθησίες του ανεξαρτήτου χαρακτήρα. Οι γονείς “ζουν” την κατάσταση με περισσότερη ένταση απ’ ό,τι θα την βίωναν και οι ίδιοι. Και όχι, μόνο αυτό. Είναι δυνατόν να φτάσουν σε καταστάσεις που συχνά δε φαίνεται να συμβαδίζουν με το χαρακτήρα τους, όπως ξεσπάσματα, συμβουλές προς τα παιδιά τύπου “αν σε ενοχλεί να κάνεις τα ίδια”, τηλεφωνήματα σε άλλους γονείς, λεκτικές επιθέσεις αδικαιολόγητες ή δικαιολογημένες και εν τέλει συμπεριφορές για τις οποίες και οι ίδιοι ενίοτε δεν αναγνωρίζουν τον εαυτό τους, καθώς το γνωστό “επίπεδο” πέφτει και πέφτει… και δε φτάνει ποτέ στον πάτο…
Οι γονείς του Θοδωράκη αντιλαμβάνονται ότι ο Αλέξανδρος τον ενοχλεί από την κόρη τους. Κι η μητέρα του Θοδωράκη ξεσπάει πού άσχημα και πιάνει τη μητέρα του Αλέξανδρου κι αρχίζει να της φωνάζει πως το παιδί της είναι νταής και πως οι γονείς του φταίνε, και πως αν δεν τον συμμαζέψουν, θα τον πιάσει η ίδια και θα τον βάλει στη θέση του και… και… και… Ο Θοδωράκης νιώθει πως θέλει να ανοίξει η γη να τον καταπιεί..Και επιτίθεται στη μητέρα του που ανακατεύτηκε και ξέρει ότι την επόμενη μέρα στο σχολείο θα ζήσει μια κόλαση…κι η μητέρα του του λέει πως αν η δασκάλα δεν κάνει κάτι, θα πιάσει η ίδια τον Αλέξανδρο, κι ο Θοδωράκης προτιμά να μην ξαναπάει σχολείο…Κι ο πατέρας του Αλέξανδρου παίρνει τηλέφωνο το πατέρα του Θοδωράκη κι αρχίζει να φωνάζει κι ο Θοδωράκης κρύβεται και κλείνει τα αφτιά του για να μην ακούει…
“Και τι να κάνουν οι δόλιοι οι γονείς” θα μου πείτε. Τι να κάνουν οι άνθρωποι αυτοί, εγκλωβισμένοι, συχνά σε παρόμοιες καταστάσεις στο οικογενειακό ή εργασιακό τους περιβάλλον, σε μια συνεχή ανταγωνιστική σχέση με τους πάντες σε μια προσπάθεια αναρρίχησης σε ανώτερη κλίμακα στη δουλειά τους, όπου καλούνται να δείξουν την αξία τους, σύμφωνα με τις επιταγές του σύγχρονου τρόπου ζωής, σε ένα περιβάλλον ανθρωποφαγίας όπου και οι ίδιοι αντιμετωπίζουν τα ίδια σχεδόν ζητήματα με τα παιδιά τους. Θύματα και οι ίδιοι, θύματα του περιβόητου “bullying” η εκφοβισμού ή όπως θέλετε πείτε το. Από τα ξεσπάσματα των οδηγών στην κίνηση, τα κορναρίσματα και τις αγαπημένες στους Μεσογειακούς λαούς χειρονομίες, μέχρι, την προσπάθεια των πεζών να περάσουν ασθμαίνοντας μια διάβαση, για να μην τους πατήσουν, μέχρι την απροθυμία κάποιων υπαλλήλων να εξυπηρετήσουν κάνοντας αυτό για το οποίο πληρώνονται και υιοθετώντας ένα περισπούδαστο ύφος αλλά και τον ενικό προς τους ανθρώπους που περιμένουν σε μια ουρά, καταλήγουμε και στην απέναντι μεριά του “Ξέρεις ποιος είμαι εγώ;”, “Πήγαινε να πλύνεις κανένα πιάτο” ή “Εγώ σε πληρώνω”.
Η παθογένεια της κοινωνίας μας βγαίνει, λοιπόν, και στα παιδιά τα οποία παρακολουθούν. Παρακολουθούν τους γονείς τους να προσπαθούν να επιβληθούν και να επιβιώσουν ή να ανελιχθούν στην εργασία τους. Τους παρακολουθούν να φωνάζουν, τα ξεσπάνε ή να υπομένουν υποφέροντας. Παρακολουθούν συμπεριφορές, βλέμματα, σιωπές. Ταυτίζονται και μαθαίνουν πώς να δρουν και τα ίδια. Οπότε, όταν φθάνουμε τον εκφοβισμό, που συχνά είναι σχολικός, έχουν προηγηθεί τα στάδια που ανέφερα, κι απλώς εκδηλώνονται τα προαναφερθέντα βιώματα. Κι κι απ’όπου κι αν το κοιτάξεις είναι λυπηρό και μπορεί να γίνει επικίνδυνο. Τα όρια θύτη και θύματος μπορεί να μην είναι καν διακριτά. Θύτης το παιδί μιας οικογένειας που μπορεί να μην το στηρίζει ή μιας οικογένειας στην οποία αντιγράφει νοσηρές συμπεριφορές και γίνεται “νταής”,
θύμα ο αποδέκτης της συμπεριφοράς. Και θα μου πει κάποιος: “Τι φταίει το δικό μου παιδί, για το οποίο έχω κάνει τα πάντα να μεγαλώνει σωστά, να την πληρώνει επειδή στο δρόμο του βρέθηκε κάποιος που η οικογένειά του αδιαφορεί;” Η απάντηση είναι πως δε φταίει.
Στο δρόμο μας θα συναντήσουμε ανθρώπους με διαφορετικές προσλαμβάνουσες και πρέπει να μάθουμε να τους αντιμετωπίζουμε. Είτε έτσι είτε αλλιώς. Αυτή είναι η ζωή. Έτσι θα πλάσει και το παιδί το χαρακτήρα του, από τη συναναστροφή του με πολλούς διαφορετικούς χαρακτήρες στο περιβάλλον του σχολείου, στο οποίο περνάει το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας του. Δεν υπάρχει εγγύηση. Εγγύηση ότι όλοι θα είναι καλοί, όπως εμείς προσδιορίζουμε την έννοια. Δεν υπάρχει εγγύηση ότι κανείς δε θα το ενοχλήσει ή ότι και το ίδιο δε θα κοροϊδέψει το συμμαθητή του, που δυσκολεύεται να διαβάσει, που είναι αδέξιος, που έχει διαφορετικό σωματότυπο κτλ.
Και πού καταλήγουμε; Τι μπορούμε να κάνουμε; Πώς να στηρίξουμε τα παιδιά μας; Θεωρώ πως αυτό που θα ήταν χρήσιμο, είναι να αφιερώσουμε χρόνο. Να αφιερώσουμε χρόνο σε όσους αγαπάμε, να είμαστε κοντά στα παιδιά μας. Από τα πρώτα χρόνια της κοινωνικοποίησης να μας νιώθουν δίπλα τους, να νιώθουν ότι έχουν την προσοχή, το ενδιαφέρον και την αγάπη, που δικαιούνται και αξίζουν. Η επαγγελματική και κοινωνική μας ζωή είναι πάντα προτεραιότητα αλλά δε χρειάζεται να μας μονοπωλεί. Να είμαστε δίπλα ουσιαστικά. Να βάλουμε στο πλάι το κινητό, να μην απαντήσουμε σε όσους θέλουν τη στιγμή που είμαστε με τα παιδιά μας να αναφερθούν σε θέματα του “γραφείου” σε υποχρεώσεις και προβλήματα. Αν χρειαστεί, ας χάσουμε και μια μέρα, ας βγούμε από τη ρουτίνα, ας μάθουμε στα παιδιά πως υπάρχουν κι άλλοι δρόμοι, πέρα από αυτούς που η καθημερινότητα μάς επιβάλλει. Έτσι θα μάθουν να πατάνε γερά στα πόδια τους. Έτσι θα έχουν γερές βάσεις.
Ο Θοδωράκης φτάνει στα όριά του. Ο Θοδωράκης υποφέρει. Ο Θοδωράκης βρίσκεται σε αδιέξοδο. Κι εκεί που δεν ξέρει τι να κάνει, να μια μικρή διαφυγή. Ο Αλέξανδρος κάνει ένα κοροϊδευτικό σχόλιο για τον Χριστόφορο. Και το ενδιαφέρον πηγαίνει στο Χριστόφορο, που είναι αδέξιος κι δεν μπορεί να λυγίσει ένα κλαδί ελιάς. Κι ο Θοδωράκης βρίσκει την ευκαιρία. Βρίσκει την ευκαιρία που του δίνει ο Αλέξανδρος να κοροϊδέψουν μαζί το Χριστόφορο. Αυτός μπορεί να λυγίσει το κλαδί! Τώρα δε μένει πίσω.. Τώρα δε χρειάζεται να νιώσει άσχημα…Κι έτσι νιώθει να βγαίνει από τον κύκλο που είχε παγιδευτεί κι αρχίζει κι ο ίδιος να κοροϊδεύει και να προσβάλλει. Πόσες ιδέες του έρχονται τώρα! Ανακαλύπτει πόσο καλός είναι στο να κοροϊδεύει και να μειώνει τους άλλους! Και γίνεται το ίδιο με τον Αλέξανδρο που αντιπαθούσε και δεν ήξερε πώς να αντιμετωπίσει. Ίδιος και καλύτερος! Έμαθε πώς να είναι κι αυτός νταής! Τι ανακούφιση! Δε θα κρυβόταν πια! Δε θα ντρεπόταν! Είχε τον Αλέξανδρο στο πλάι του!
Το παιδί- στόχος πιέζεται και προσπαθεί να τα βγάλει πέρα και μαθαίνει με το δύσκολο τρόπο, και φτάνοντας σε αδιέξοδο θα πιαστεί απ’όπου μπορεί και από θύμα μπορεί να περάσει στην αντίπερα όχθη και να γίνει χειρότερος απ’αυτόν που φοβάται…Κι οι γονείς αναρωτιούνται τι έγινε και πώς η κατάσταση ξέφυγε κι αν πρέπει τώρα να ανησυχούν περισσότερο ή λιγότερο, γιατί το παιδί τους δεν παραπονιέται πια κι αν μπορούν να κάνουν τα στραβά μάτια…Και ζητάνε από τους εκπαιδευτικούς μια συμβουλή…Κι το παιδί-θύμα γίνεται φίλος κολλητός με το παιδί που ως τότε τον πείραζε κι η κατάσταση ξεφεύγει κι άλλο, γιατί μαζί ενοχλούν ένα τρίτο κι οι γονείς δε γνωρίζουν πια ποιου το μέρος να πάρουν και με ποιον να τα βάλουν…
Μια παρατήρηση έχω να κάνω: Η σχολική ζωή είναι σημαντική, αλλά δεν είναι το κέντρο της ύπαρξής των παιδιών, τουλάχιστον δε θα είναι για πάντα. Ας επενδύσουμε το χρόνο και την καλή μας διάθεση, γιατί κι αυτή μπορεί να σπανίζει λόγω υποχρεώσεων και ρουτίνας, στα παιδιά μας. Ας τους δείξουμε με το παράδειγμά μας ότι είναι προτεραιότητα αλλά περνώντας το σωστό πρότυπο. Όχι αυτό της επιβολής με κάθε μέσο, ούτε της θυσίας κάθε προσωπικής επιλογής που φτάνει στα όρια της υστερίας. Τα παιδιά δε χρειάζεται να προσπαθούν συνεχώς να επιβληθούν και να ξεχωρίσουν με κάθε τίμημα. Ούτε να είναι αμέτοχα και να απέχουν από όλα με το φόβο της απόρριψη. Ας τα μάθουμε να επιλέγουν και να χαίρονται. Να ζουν τις στιγμές που τους προσφέρουν ικανοποίηση, όπως και οι ίδιοι κάνουμε ή πρέπει να κάνουμε. Τα παιδιά δε χρειάζεται να είναι απαραίτητα δημοφιλή και αποδεκτά από όλους, όπως το θεωρούμε εμείς. Ας τα αφήσουμε να επιλέξουν. Ας σεβαστούμε τις επιθυμίες τους. Τα παιδιά μας δεν είναι εμείς. Τα βιώματα και τα προβλήματά μας δεν τα έχουν ζήσει.
Ο Θοδωράκης έμαθε πως άλλα παιδιά δεν αντιμετωπίζουν τους νταήδες με φόβο, όπως έκανε αυτός. Κι όταν ο Χριστόφορος πατάει πόδι και αντιγυρίζει τα προσβλητικά σχόλια στον Αλέξανδρο και τον βάζει στη θέση του, κι αυτόν και το Θοδωράκη, καταλαβαίνει πως η συμπεριφορά του ήταν ανάρμοστη και πως είχε γίνει ίδιος με αυτόν που αντιπαθούσε. Και βλέπει και πόσο δειλός ήταν και ο Αλέξανδρος που δεν μπορεί να επιβληθεί στο Χριστόφορο. Όταν θα χάσει την εκτίμηση του Χριστόφορου θα πάρει ένα γερό μάθημα. Θα μάθει να είναι ο εαυτός του, θα καταλαβει την αξία της πραγματικής φιλίας και θα αναγνωρίσει πώς να διατηρεί την ακεραιότητά του. Ο Θοδωράκης θα μείνει για λίγο μόνος και στη συνέχεια θα μοιραστεί όσα τον απασχολούν, θα ζητήσει συγγνώμη και θα μάθει να δέχεται την απόρριψη. Ο Θοδωράκης θα γίνει Θοδωρής μπαίνοντας στην εφηβεία, με πολύτιμες εμπειρίες που του άφησε η δυσάρεστη ιστορία την οποία βίωσε.
Ισορροπία, αυτό χρειάζεται. Και ψυχραιμία. Έτσι, θα μπορέσουμε κι εμείς να αντεπεξέλθουμε και να βοηθήσουμε σε περίπτωση που αντιληφθούμε ότι το παιδί μας είναι θύτης ή θύμα “bullying”. Θύμα θα έλεγα είναι και στις δύο περιπτώσεις. Τα παιδιά μάς μιλούν. Εκφράζουν τους προβληματισμούς τους με τη συμπεριφορά, τη σιωπή, τα λόγια τους. Ας πάψουμε να ακούμε τον εαυτό μας. Ας ηρεμήσουμε. Δεν είμαστε εμείς τα παιδιά (παρόλο που και ο Θοδωράκης και ο Αλέξανδρος είναι κρυμμένοι μέσα μας). Ας μην αδιαφορούμε αλλά ούτε να θυσιάζουμε τα πάντα σε μια προσπαθεια να τα βοηθήσουμε. Ας γίνουμε υγιή προτυπα, ούτε ντσαήδες ούτε θύματα. Ηρεμία και αυτοσυγκράτηση αλλά και αποφασιστικότητα: αυτό χρειάζεται, τόσο απλό αλλά και τόσο δύσκολο. Ας ζητήσουμε τη βοήθεια των ειδικών, αν η κατάσταση ξεφεύγει, χωρίς υστερίες, που κάνουν την κατάσταση ακόμα πιο περίπλοκη. Τα παιδιά μάς μιλούν, αλλά ποιος τα ακούει;
*H Έφη Παναγοπούλου γράφει διηγήματα, θεατρικά έργα, βιβλία και στίχους τραγουδιών. Είναι υπεύθυνη πολιτιστικών δράσεων και επικοινωνίας στο βραβευμένο για την καινοτομία του με τα Tourism Awards 2021 και International Travel Awards 2021 Xenios Festival. Στο θεματικό κύκλο “Οι Μυθικές Μελωδίες των Ποταμών”, βραβευμένων Tourism Awards 2023, εντάσσεται το έργο της “Το Ταξίδι του Αλφειού”, που ερμηνεύτηκε από την Ορχήστρα Σύγχρονης Μουσικής της ΕΡΤ, ενώ το ομώνυμο βιβλίο της μεταφρασμένο και στα Ιταλικά, διανεμήθηκε σε σχολεία.
Το έργο της «Έτσι Ξεκίνησαν Όλα» παρουσιάστηκε στην Τρίπολη το Σεπτέμβριο του 2021 στη γιορτή μνήμης για την Άλωση της Τριπολιτσάς και το έργο της “Έτσι Συνεχίζονται Όλα” παρουσιάστηκε το Σεπτέμβριο του 2023. Έγραψε το λιμπρέτο για το έργο “Ζάλογγο, Χορός Γυναικών, Συμφωνία Σιωπής” του βραβευμένου συνθέτη Γιώργου Βούκανου για τη βία κατά των Γυναικών, που ερμηνεύτηκε από την Ορχήστρα Σύγχρονης Μουσικής της ΕΡΤ και παρουσιάστηκε το Νοέμβριο του 2023 στο Κολλέγιο Αθηνών με πρωτοβουλία του Ιδρύματος Γεωργίου Ζογγολόπουλου.
*Η Έφη Παναγοπούλου είναι υπεύθυνη ελληνικής γλώσσας και πολιτιστικών δραστηριοτήτων της σχολής CAMPION. Συμμετείχε με στίχους τραγουδιών της στη συλλεκτική έκδοση μελοποιημένων από το Γ. Βούκανο ποιημάτων του Α. Σαμαράκη “Το Ταξιδάκι” και βραβεύτηκε από το Δήμο Αργυρούπολης-Ελληνικού.
Στο θεματικό κύκλο “Τα Παιδιά μάς Μιλούν” εστιάζει στη διαφορετικότητα και την συμπερίληψη και τον τρόπο που την αντιλαμβάνονται τα παιδιά και το περιβάλλον τους. Στον κύκλο αυτό ανήκει η “Γλυκιά Ιστορία του Χρήστου Χωρίς Ζάχαρη” όπου περιγράφεται η αληθινή ιστορία ενός παιδιού που μαθαίνει να ζει με το Διαβήτη τύπου Α στην ηλικία των έξι ετών. Στον ίδιο κύκλο ανήκει και το βιβλίο “Ποιος Πειράζει τη Χριστίνα;” που εστιάζει στο σχολικό εκφοβισμό και έχει μεταφραστεί σε Αγγλικά και Γερμανικά αλλά και το βιβλίο “Πώς ο Θοδωράκης έγινε Θοδωρής, Η Περιπέτεια της Υγιεινής Διατροφής”, που έχει μεταφραστεί στα Αγγλικά και εστιάζει στις διατροφικές διαταραχές και το σχολικό εκφοβισμό.
