ΚΑΘΩΣ οι Αυστραλές νοσοκόμες έφταναν στο νησί της Λήμνου, στο βόρειο Αιγαίο, τον Αύγουστο του 1915, τους υποδέχθηκε ο ήχος ενός αγαπημένου μου μουσικού οργάνου – της γκάιντας.
Αυτή είναι η ιστορία του αυλητή (piper) της Λήμνου και των άλλων Σκωτσέζων συμπατριωτών του, που πήγαν στη Λήμνο και την Καλλίπολη ως μέρος των ANZACs.
Η ιστορία τους είναι, επίσης, η ιστορία της Αυστραλίας και της μετανάστευσης, ένα σημείο σύνδεσης μεταξύ της ελληνικής και της σκωτσέζικης κοινότητας της Αυστραλίας.
Μια από τις συναρπαστικές πτυχές της ιστορίας της Λήμνου είναι το πόσο πολύ συνδέεται με την ιστορία της μετανάστευσης.
Περίπου το 30% όσων υπηρέτησαν στην Αυστραλιανή Αυτοκρατορική Δύναμη (Australian Imperial Force – AIF) στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο είχαν γεννηθεί εκτός Αυστραλίας.
Ένας απ’ αυτούς ήταν ο μοναδικός Έλληνας Anzac που σκοτώθηκε στην Καλλίπολη, ο στρατιώτης Peter Rados (Πέτρος Ράδος), ο σκαπανέας από την Αρτάκη, κοντά στη θάλασσα του Μαρμαρά της Μικράς Ασίας.
Οι περισσότεροι, δε, από τους Αυστραλούς που γεννήθηκαν στο εξωτερικό κατάγονταν από το σημερινό Ηνωμένο Βασίλειο και τη Δημοκρατία της Ιρλανδίας. Και, φυσικά, αυτό περιλαμβάνει πολλούς που γεννήθηκαν στη Σκωτία, όπου γεννήθηκα και εγώ.
Περισσότεροι από 9.600 Σκωτσέζοι που υπηρέτησαν στην AIF, κατάγονταν από την Γλασκώβη και το Εδιμβούργο, αλλά και μερικοί από τα υψίπεδα και τα νησιά της Σκωτίας.
Τα Εθνικά Αρχεία της Αυστραλίας (Australian National Archives) αποκαλύπτουν ότι πάνω από 50 από αυτούς προέρχονταν από τα νησιά Orkney και πάνω από 70 από τα νησιά Shetland. Ακόμη και το Dennistoun -το προάστιο της Γλασκώβης όπου γεννήθηκα- ήταν η γενέτειρα τεσσάρων σκαπανέων.
Αυτοί οι Σκωτσέζοι ήρθαν στην Αυστραλία πριν από τον πόλεμο για μια νέα ζωή και κατέληξαν να καταταγούν στο στρατό. Για όσους εντάχθηκαν τους πρώτους μήνες του πολέμου, η στράτευσή τους θα τους έφερνε στη Λήμνο και την Καλλίπολη.
Δυστυχώς, όχι σπάνια όμως διαπιστώνω ότι η ιστορία αυτών των Σκωτσέζων της Διασποράς συχνά παραβλέπεται όταν γίνεται αναφορά στην ιστορία της πατρίδας τους.
Ένας Σκωτσέζος σκαπανέας, η παρουσία του οποίου στη Λήμνο θα αποτυπωνόταν σε μια αξιομνημόνευτη φωτογραφία, ήταν ο Archibald Monk.
Όταν έφτασε στη Λήμνο, ο Archibald ήταν Ανθυπασπιστής στο 3ο Γενικό Νοσοκομείο της Αυστραλίας. Ενώ είχε αναχωρήσει με τη μονάδα του από την Αυστραλία, ο Archibald έλκυε την καταγωγή του από το μακρινό νησί Benbecula, που βρίσκεται στα ανοιχτά της δυτικής ακτής της Σκωτίας.
Το Benbecula ήταν ένα νησί που συνέδεε το Βόρειο και το Νότιο Uist στις Εξωτερικές Hebrides (Εβρίδες).
Κατοικημένο από ανθρώπους που μιλούν Γκαέλικ, το νησί ονομάζεται Beinn na Faoghla στα Σκωτσέζικα Γκαέλικ (Scots Gaelic), που σημαίνει Mountain of the Ford.
Όπως οι περισσότεροι μετανάστες, φαίνεται να άφησε τη σκληρή ζωή του νησιώτη αναζητώντας νέες ευκαιρίες, πρώτα ως στρατιώτης στους Cameron Highlanders και μετά στο Σίδνεϊ, όπου εργαζόταν ως υπάλληλος νοσοκομείου τα χρόνια πριν από τον πόλεμο.
Οι οικογενειακές παραδόσεις λένε ότι μια μέρα ο Archibald σταμάτησε να οργώνει τα χωράφια και έφυγε από την Benbecula, αναζητώντας την τύχη του στην ηπειρωτική χώρα. Μάλιστα, λένε ότι ο πατέρας του τον επέπληξε κατά την αποχώρησή του.
Ήταν επίσης εξοικειωμένος με τις σκωτσέζικες γκάιντες και ήταν τόσο ικανός που όταν έφτασε στη χερσόνησο των Τούρκων της Λήμνου στις αρχές Αυγούστου, ο Archibald έγινε ο αυλητής του νοσοκομείου.
Ήταν ο Archibald που συνάντησε και τις δύο ομάδες Αυστραλών νοσοκόμων όταν αποβιβάστηκαν στη Λήμνο λίγες μέρες αργότερα.
Τα αρχεία καταγράφουν ότι ο «Piper Monk» συνάντησε τις νοσοκόμες και τις συνόδεψε με την γκάιντά του κατά τη μετάβασή τους από την προβλήτα όπου αποβιβάστηκαν έως τον καταυλισμό.
Αναρωτιέμαι τι θα σκέφτονταν οι ντόπιοι νησιώτες για τον παράξενο και χαρακτηριστικό βόμβο της σκωτσέζικης γκάιντας, καθώς η μουσική της αντηχούσε στους λόφους που περιβάλλουν τον Κόλπο του Μούδρου.
Ίσως νόμιζαν ότι ήταν κάποιος Έλληνας που έπαιζε την ελληνική γκάιντα, ένα συγγενικό είδος οργάνου που προέρχεται από τους αρχαίους ασκαύλους.
Ήταν αυτή η σκηνή που απαθανάτισε ο Albert Savage, που έμελλε να γίνει ο φωτογράφος του.
Εκεί στέκεται ο Archibald, φορώντας σορτς και καπέλο, κρατώντας τον ασκό στο χέρι, με τους αυλούς στον ώμο του και στο φόντο τα συμμαχικά πλοία στον Κόλπο του Μούδρου.
Αυτό το καλωσόρισμα στη Λήμνο θα ερχόταν σε αντίθεση με τη φρίκη που θα αντιμετώπιζε το προσωπικό του νοσοκομείου λίγες μέρες αργότερα, καθώς χιλιάδες τραυματίες και άρρωστοι από τη χερσόνησο της Καλλίπολης θα γέμιζαν τους θαλάμους του.
Ο Archibald υπηρέτησε μαζί με τουλάχιστον μια ακόμα Σκωτσέζα στο 3ο AGH, τη Mary Ann Bett.
Ήταν μια 34χρονη μόνιμη νοσοκόμα που είχε εκπαιδευτεί στο νοσοκομείο Austin της Μελβούρνης.
Γεννημένη στο Dundee, η Mary Ann ζούσε στο Footscray στη Βικτώρια όταν κατατάχθηκε στις 10 Μαΐου 1915.
Επιβιβάστηκε στο μεταγωγικό πλοίο “Mooltan” στις 18 Μαΐου 1915, σμίγοντας με τη Matron Grace Wilson και τις άλλες νοσοκόμες που είχαν επιβιβαστεί στο πλοίο από το Σίδνεϊ.
Θα υπηρετήσει σε όλη τη διάρκεια του πολέμου μέχρι την απόλυσή της, στις 2 Οκτωβρίου 1918, έχοντας παντρευτεί.
Ένας άλλος Σκωτσέζος, που βρέθηκε στη Λήμνο μετά την εκκένωση της χερσονήσου με τη Royal Australian Naval Bridging Train, ήταν ο οδηγός James Brass.
Ο James ήταν ένας ναυτικός με μπλε μάτια και καστανόξανθα μαλλιά, που είχε γεννηθεί στο Stromness, νησί των Orkney, βόρεια της ηπειρωτικής Σκωτίας.
Είχε καταταγεί στη Μελβούρνη τον Μάιο του 1915 και έφτασε στη Λήμνο στις 21 Ιουλίου 1915, πριν πάρει το δρόμο για τον κόλπο Σούβλα στη χερσόνησο της Καλλίπολης.
Ο James πέρασε μερικές εβδομάδες στο στρατόπεδο στις ακτές του Κόλπου του Μούδρου, πριν αναχωρήσει μαζί με την υπόλοιπη μονάδα του στις 20 Ιανουαρίου 1916. Ο James ήταν ένας από τους τελευταίους Αυστραλούς στρατιώτες που αποχώρησαν από την Καλλίπολη.
Έξι Σκωτσέζοι σκαπανείς παραμένουν θαμμένοι μέχρι σήμερα στο στρατιωτικό νεκροταφείο της Λήμνου – ο στρατιώτης Kennett Cameron και ο επιλοχίας John McPhail.
Ο πρώτος υπηρετούσε στο 4ο Τάγμα και ο δεύτερος στο 6ο Τάγμα, και οι δυο τους κατάγονταν από το Ross-shire.
Οι στρατιώτες, Ernest Dingwall και James Edgar, υπηρέτησαν και οι δύο στο 19ο Τάγμα, ο πρώτος είχε γεννηθεί στο Inverness και ο δεύτερος στο Letham, Forfarshire.
Ο διοικητής της 6ης Ταξιαρχίας του Brighton, ο 56χρονος συνταγματάρχης Richard Linton, γεννημένος στο Dalton του Dumfrieshire (όπου γεννήθηκαν και μερικοί από τους προγόνους μου), σκοτώθηκε μαζί με τους αδελφούς James και Thomas Sloan, στρατιώτες του 21ου Τάγματος (και οι δύο γεννήθηκαν στη Γλασκόβη – όπως και εγώ) ως αποτέλεσμα του τορπιλισμού του Southland κοντά στη Λήμνο τον Σεπτέμβριο του 1915.
Ένα από τα πρώτα μνήματα Σκωτσέζου στη Λήμνο ήταν αυτό του δεκανέα John Park.
Ο John θα υπηρετούσε στην Καλλίπολη μαζί με άλλους ANZACs από τις Orkney. Άνδρες όπως οι στρατιώτες James Millar του 5ου Τάγματος από το Kirkwall, και ο Thomas Johnston από το χωριό Orphir, που υπηρέτησαν στο 23ο Τάγμα, οι οποίοι θα επιζούσαν από την Καλλίπολη, αφού πρώτα τραυματίστηκαν και ασθένησαν.
Ο John γεννήθηκε στο Burray, ένα από τα πολλά νησιά των Orkney.
Όταν κατατάχθηκε στο 2ο Τάγμα στις 26 Αυγούστου 1914, στο Randwick στο Σίδνεϊ, ο 29χρονος John είχε υπηρετήσει την προηγούμενη στρατιωτική του θητεία στο Σύνταγμα Kings Own Scottish Borderers, με έδρα το Εδιμβούργο – στο οποίο υπηρετούσε ο παππούς της μητέρας μου πριν και κατά τη διάρκεια του πολέμου.
Αναχώρησε από το Σίδνεϊ στις 18 Οκτωβρίου 1914 με το πολεμικό πλοίο “Suffolk” σε ένα ταξίδι που θα τον πήγαινε πρώτα στην Αλεξάνδρεια και από εκεί στην ανατολική Μεσόγειο και το Αιγαίο Πέλαγος, περνώντας από τα νησιά Κω, Πάτμο και Σάμο,καθ’ οδόν προς τη Λήμνο.
Αναρωτιέται κανείς τι σκέφτηκε ο νησιώτης John για τα νησιά του Αιγαίου καθώς παράπλεε τις ακτές τους στις αρχές του καλοκαιριού.
Θα έβλεπε τους ντόπιους ψαράδες να ρίχνουν τα δίχτυα τους απ’ τα καΐκια τους στα νερά του Αιγαίου, θυμίζοντάς του τις μικρές ρέγκες της πατρίδας του Burray.
Έφτασε στον Κόλπο του Μούδρου το πρωί της 8ης Απριλίου, όπου θα προετοιμαζόταν μαζί με χιλιάδες άλλα στρατεύματα που συγκεντρώνονταν εδώ για την επερχόμενη απόβαση.
Ο John θα έφευγε από τη Λήμνο και θα συμμετείχε στην απόβαση των ANZACs το πρωί της 25ης Απριλίου. Ενώ ο John επέζησε από την απόβαση, θα τραυματιστεί θανάσιμα στις 13 Ιουνίου. Πέθανε στο 2ο Αυστραλιανό Νοσοκομείο (2nd Australian Stationary Hospital) στις 15 Ιουνίου και κηδεύτηκε στο Στρατιωτικό Κοιμητήριο Ανατολικού Μούδρου.
Αναρωτιέμαι τι θα έκανε ο John στα σύνορα της Ελλάδας, στο νησί της Λήμνου, με τις ψαρόβαρκες και την αρχαία της ιστορία, συμπεριλαμβανομένων των αρχαίων μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς της Πολιόχνης και της Ηφαιστείας. Είχε έρθει από ένα νησί στα σύνορα της Σκωτίας, βγάζοντας τα προς το ζην από τη γεωργία και το ψάρεμα.
Και στις νήσους Orkney υπήρχαν κάποιοι από τους παλαιότερους οικισμούς σε ολόκληρο το Ηνωμένο Βασίλειο, με μερικούς να χρονολογούνται περισσότερο από 8.500 χρόνια πριν.
Η σύνδεση μεταξύ του νησιού του John και της Αυστραλίας θα συνεχιστεί στη δεκαετία του 1930 με το έργο ενός Αυστραλού αρχαιολόγου -του καθηγητή V. Gordon Childe- ο οποίος θα αποκάλυπτε τον περίφημο νεολιθικό οικισμό των Orkney στο Skara Brae.
Και, φυσικά, θα υπήρχαν πολλοί περισσότεροι απόγονοι Σκωτσέζων μεταναστών που υπηρέτησαν στη Λήμνο και κάποιοι θα παρέμεναν εκεί, όπως ο δεκανέας George Finley Knight, ο ηλεκτρολόγος από το Albert Park, ο πατέρας του οποίου είχε μεταναστεύσει στην Αυστραλία από το Broughty Ferry στο Angus στην επαρχία.
Και έτσι η ιστορία της σύνδεσης της Λήμνου με τους ANZACs είναι επίσης και μια ιστορία μετανάστευσης.
Αντανακλά το γεγονός ότι η Αυστραλία είναι έθνος μεταναστών. Περίπου πενήντα χιλιάδες Αυστραλοί υπηρέτησαν στην Καλλίπολη, πολλοί από αυτούς ήταν μετανάστες από πολλές χώρες και σχεδόν όλοι ήρθαν στη Λήμνο για μικρότερη ή μεγαλύτερη χρονική περίοδο.
Όπως ο Έλληνας στρατιώτης των Anzacs, Πέτρος Ράδος, αυτοί οι Σκωτσέζοι είχαν έρθει στην Αυστραλία για μια καλύτερη ζωή, σε ένα ταξίδι που θα τους έφερνε σε αυτό το νησί του Αιγαίου -όπου κάποιος έπαιζε τη γκάιντά του- και όπου μερικοί από αυτούς παραμένουν εκεί μέχρι σήμερα.
*Ο Jim Claven OAM είναι πτυχιούχος ιστορικός, ανεξάρτητος αρθρογράφος και συγγραφέας. Έχει γράψει την πρώτη σημαντική ιστορική αφήγηση για τον ρόλο της Λήμνου στην Εκστρατεία της Καλλίπολης- Lemnos & Gallipoli Revealed – A Pictorial History of the ANZACs in the Aegean, 1915-16 – με έναν επόμενο τόμο που περιγράφει λεπτομερώς τον ρόλο του κοντινού νησιού της Ίμβρου που κυκλοφόρησε πρόσφατα , From Imbros Over The Sea. Γεννήθηκε στη Γλασκώβη (Glasgow) και μετανάστευσε στην Αυστραλία με την οικογένειά του το 1968. Μπορείτε να επικοινωνήσετε μαζί του μέσω email στο jimclaven@yahoo.com.au
