«Διασπορικοί Διάλογοι» του Θεματικού Δικτύου για την Ελληνική Διασπορά – Μέρος Β’

Οι «Διασπορικοί Διάλογοι» του Θεματικού Δικτύου για την Ελληνική Διασπορά έχουν σκοπό να διαδώσουν στην Ελλάδα αλλά και ευρύτερα τις απόψεις και το έργο εκπροσώπων της κοινωνίας πολιτών, θεωρητικών, ακαδημαϊκών και ερευνητών που ασχολούνται ενεργά με την ελληνική Διασπορά.

Προωθώντας το διάλογο και την αλληλεπίδραση, οι «Διασπορικοί Διάλογοι» επιδιώκουν να αναδείξουν τις φωνές όλων των Διασπορών (ελληνοαυστραλιανής, ελληνοαμερικανικής κ.λπ.) και να συζητήσουν εναλλακτικές προτάσεις και πρωτοβουλίες για το μέλλον τους.

Ακολουθεί η συνέντευξη με τον καθηγητή Γιώργο Αναγνώστου, από το Πολιτειακό Πανεπιστήμιο Οχάιο:

Πριν από κάποιους μήνες, γράψατε ένα πολύ σημαντικό άρθρο για την ίδρυση της Έδρας Ελληνικής «Hellenic Senior Lecturer in Global Diasporas» του Πανεπιστημίου Μελβούρνης ως απόκριση στην επίσκεψή σας και στην ομιλία σας στον Οργανισμό «Ελληνική Κοινότητα της Μελβούρνης (ΕΚΜ)».

Θα ήθελα να αναφερθείτε στο καινοτόμο εγχείρημα του Πανεπιστημίου της Μελβούρνης να προσφέρει σπουδές για τη Διασπορά.

Το ταξίδι μου στη Μελβούρνη με επηρέασε βαθύτατα. Ως άνθρωπος της Διασποράς, αισθάνθηκα σπίτι μου την ελληνική κοινότητα της Μελβούρνης. Ευρισκόμενος εκεί, είχες την ευκαιρία να συζητήσεις θέματα όπως η ποιητική της ταυτότητας, το να μπορείς να αισθάνεσαι αλλού Έλληνας και αλλού Αυστραλός, να αισθάνεσαι ότι συμπεριλαμβάνεσαι σε κάποια σημεία και αποκλείεσαι από άλλα, καθώς και θέματα κριτικής παρέμβασης στη δημόσια σφαίρα, ιστορικής μνήμης και της αναπαράστασής της.

Είχες την ευκαιρία να αναλύσεις κάθε Διασπορά, καθώς επίσης και τις σχέσεις μεταξύ τους. Η διερεύνηση της Διασπορικής δυναμικής με πολύ αξιόλογους συνομιλητές ήταν μια σημαντική εμπειρία και με άγγιξε βαθιά και ως άνθρωπο και ως ερευνητή που θέλει να κατανοεί τα διασπορικά φαινόμενα.

Επιστρέφοντας στην ερώτησή σας, θεωρώ ότι μας στρέφει στις παρεμβάσεις που θα μπορούσαν να επιτελεστούν στα πανεπιστήμια του εξωτερικού για την ενδυνάμωση των διασπορικών σπουδών. Μία παρέμβαση που έχει ήδη αρχίσει να υιοθετείται αφορά τη διεθνική προσέγγιση που προανέφερα για την ανάλυση της διακίνησης ανθρώπων, ιδεών, κειμένων, χρημάτων και υλικών αγαθών στα διάφορα διεθνικά δίκτυα.

Αυτή θα μας άνοιγε το πεδίο θέασης πέρα από αυτό που ονομάζουμε «ομογένεια», διότι και ο Γιάννης Αντετοκούνμπο είναι Έλληνας, όχι όμως με όρους ομογένειας, όπως την εννοούμε. Αυτού του είδους η θεσμική προσέγγιση θα μας βοηθούσε να συμπεριλάβουμε και μεταφραστές, ανεξαρτήτως καταγωγής, οι οποίοι είναι τρομερά ικανοί και δουλεύουν ακατάπαυστα για τη διακίνηση ιδεών και λογοτεχνικών κειμένων· επίσης, καλλιτέχνες και διανοουμένους μη ελληνικής καταγωγής, που συνεισφέρουν πολύτιμο έργο στην κατανόηση του διεθνικού πεδίου «Ελλάδα – διασπορές».

H διεθνική προσέγγιση προσφέρει υπέροχες προοπτικές αν υιοθετηθεί σε μεγαλύτερη κλίμακα από συναδέλφους ανά τον κόσμο που θέτουν την Ελλάδα ως το ερευνητικό τους κέντρο.

Φυσικά, για τα πανεπιστήμια του εξωτερικού η πιο ισχυρή ώθηση θα δινόταν με τη χρηματοδότηση εδρών, των λεγόμενων «Endowed Chairs», με ειδική αποστολή την έρευνα σε θέματα διασπορών και, ει δυνατόν, της πτυχής των σχέσεων μεταξύ τους, των διαφορών, των ομοιοτήτων και την ερμηνεία τους, παρέχοντας υψηλής ποιότητας έρευνα.

Η διασπορά, οι διασπορές (στον πληθυντικό) είναι ρευστά και πολύπλοκα πεδία και απαιτούν νέες θεωρήσεις. Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τις Διασπορές του 21ου αιώνα με θεωρήσεις του προηγούμενου αιώνα. Δεν μπορούμε! We will not do Justice to their complexities (όπως λέγεται στην αγγλική).

Όσον αφορά τη Μελβούρνη, η νεοσυσταθείσα Έδρα, γνωστή ως «Hellenic Senior Lecturer in Global Diasporas», αποτελεί μια ενδιαφέρουσα περίπτωση στον παγκόσμιο πανεπιστημιακό χώρο. Το ενδιαφέρον συνίσταται σε τουλάχιστον δύο παράγοντες. Αρχικά, εξ όσων γνωρίζω, η νεοσυσταθείσα έδρα είναι η μόνη περίπτωση πανεπιστημιακής έδρας στον αγγλόφωνο Κόσμο που η αποστολή της είναι η έρευνα της ελληνικής Διασποράς στo πλαίσιo ευρύτερων ανθρωπιστικών σπουδών του πανεπιστημίου και όχι ενός Προγράμματος Νεοελληνικών Σπουδών.

Δεύτερον, είναι ενδιαφέρον ότι η δημιουργία της Έδρας υποστηρίχθηκε από κοινοτικούς φορείς που αναγνωρίζουν την αναγκαιότητα και αξία της μελέτης της παροικίας της Μελβούρνης και της Διασποράς γενικότερα.

Όσον αφορά τους δρόμους που ανοίγονται στο άμεσο μέλλον, η νεοσύστατη Έδρα είναι σε θέση να συμβάλει καταλυτικά στη συγκριτική μελέτη των ποικίλων ελληνικών διασπορών μέσω υψηλής ποιότητας έργου. Επίσης, θα συμμετάσχει στη συνεχιζόμενη προσπάθεια να συμπεριληφθεί η ελληνική περίπτωση σε ευρύτερες συγκριτικές συζητήσεις περί Διασποράς, κεντρίζοντας το ενδιαφέρον άλλων ερευνητών. Το ενδιαφέρον για τις ελληνικές Διασπορές διαχέεται, όταν οι προσεγγίσεις είναι εξωστρεφείς.

Στην περίπτωση της Μελβούρνης, αλλά και του Τορόντο, η οποία είναι επίσης μια πολύ ενδιαφέρουσα περίπτωση, που λειτουργεί όμως στο πλαίσιο ενός Νεοελληνικού Προγράμματος, παρατηρούμε ότι πραγματοποιείται μια στροφή στη σχέση παροικίας και πανεπιστημίου, καθώς τοπικές οργανώσεις στρέφονται προς την υποστήριξη της μελέτης της ιστορίας και του πολιτισμού τους, οπότε και της Διασποράς τους.

Υπάρχει αυτή η επιθυμία αυτογνωσίας. Ναι, θέλουμε να κατανοήσουμε την Ελλάδα, την ιστορία της και τις εξελίξεις, αλλά: How about us?

Έχουμε κι εμείς μια πολύπλευρη ιστορία, έχουμε τις ιδιαιτερότητές μας, έχουμε τις αγωνίες μας· η Διασπορά έχει τη δική της ιστορία και οι διάφορες Διασπορές τη δική τους.

Αυτές οι πρωτοβουλίες ενθαρρύνουν τη διάχυση αυτής της γνώσης στην τοπική δημόσια σφαίρα και παραπέρα. Όπως γνωρίζετε, στη δημόσια σφαίρα της Μελβούρνης υπάρχουν ακόμη δημοσιογράφοι και διανοούμενοι οι οποίοι επιμένουν να συνεισφέρουν με στοχαστικό και κριτικό λόγο σε θέματα που αφορούν την παροικία.

Οι συνέργειες κοινότητας και πανεπιστημίου προσφέρουν τη δυνατότητα να εμπλουτιστεί αυτός ο δημόσιος διάλογος. Για την πραγματοποίηση αυτού του στόχου όμως αποτελεί σημαντική προϋπόθεση η διασφάλιση της ανεξαρτησίας των εδρών στην παραγωγή και διακίνηση ιδεών, καθώς κάποιες ιδέες μπορεί να μην είναι αρεστές σε κάποιους φορείς.

Οι μελέτες για τη Διασπορά έχουν ως ηθικό στόχο την παραγωγή κριτικού λόγου, όχι συναίνεσης σε εθνοτικές ή εθνικές αφηγήσεις μυθολογίες. Σκοπός τους, όπως και σκοπός της πανεπιστημιακής γνώσης, είναι να ενδυναμώνουν τη δημόσια σφαίρα και να προκαλούν αναστοχασμό.

Το Θεματικό Δίκτυο για την Ελληνική Διασπορά του ΕΝΑ αποτελεί μια νέα πρωτοβουλία διαλόγου και ανάδειξης των ζητημάτων της ελληνικής Διασποράς για τη διαμόρφωση εφαρμόσιμων πολιτικών. Θα ήθελα να μου πείτε κάποιες σκέψεις για αυτή την πρωτοβουλία.

Πιστεύετε ότι υπάρχει χώρος για την ανάπτυξη εξωπανεπιστημιακών πρωτοβουλιών, όπως ανεξάρτητων think tank, που αφορούν τη μελέτη της ελληνικής Διασποράς;

Απόλυτα! Οι εξωπανεπιστημιακές πρωτοβουλίες είναι τρομερά σημαντικές στη σημερινή συγκυρία. Ας ξεκινήσουμε με μια διαπίστωση. Η Διασπορά αποτελεί ζήτημα άμεσων κυβερνητικών ενδιαφερόντων. Από το 1990 και έπειτα, οι κυβερνήσεις ισχυρών κρατών (ΗΠΑ, Καναδάς, Κίνα κ.λπ.) πρόβαλλαν στο εσωτερικό τις Διασπορές ως Best Practice προώθησης οικονομικών, διεθνικών δικτύων και εξωτερικής πολιτικής με τις χώρες αποστολής των διασπορικών ομάδων. Για παράδειγμα, οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής αξιοποιούσαν την Ιρλανδική Διασπορά για την ενδυνάμωση των διμερών σχέσεων με την Ιρλανδία και την προώθηση της πολιτικής της Αμερικής στην περιοχή.

Το ενδιαφέρον για την αξιοποίηση των Διασπορών από τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής δημιούργησε τη δυνατότητα στις χώρες, ανάμεσα στις οποίες ήταν και η Ελλάδα, να προωθήσουν πιο εντατικά τα ζητήματα των Ελλήνων της Διασποράς.

Σε αυτό το πλαίσιο, οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και η Ελλάδα αντιμετώπισαν την ελληνική Διασπορά ως ‘εργαλείο’ εξυπηρέτησης συμφερόντων τους, δημιουργώντας αφηγήματα και «κατασκευάζοντας» τη Διασπορά με βάση τα συμφέροντα και την οπτική των κυβερνήσεων. Σε αυτή τη βάση, η Διασπορά αποτελεί μια κυβερνητική κατηγορία, η οποία ορίζεται, ελέγχεται και ρυθμίζεται από κυβερνητικά αφηγήματα και με τη διάθεση τεράστιων κυβερνητικών πόρων για την παραγωγή τους.

Για να γίνω πιο συγκεκριμένος, στο σημερινό παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον οι κυβερνήσεις προσεγγίζουν τις Διασπορές για λόγους οικονομικούς και πολιτικούς όπως είναι οι επενδύσεις, ο τουρισμός, η φιλανθρωπία, η πολιτιστική διπλωματία, τα λόμπι. Επίσης, οι κυβερνήσεις προσεγγίζουν τις Διασπορές για λόγους γεωπολιτικής σταθερότητας και προσέλκυσης ανθρώπινου δυναμικού με ποικίλες δεξιότητες και τεχνογνωσία.

Η ενδυνάμωση των σχέσεων μεταξύ των Διασπορών και της Ελλάδας, για παράδειγμα, αποτελεί πρωταρχικό κυβερνητικό μέλημα. Από τη στιγμή που θέτουμε τη Διασπορά σαν μια κυβερνητική κατηγορία, είναι σημαντικό να αντιληφθούμε ότι δεν έχει μόνο η ελληνική κυβέρνηση ενδιαφέρον για τις Διασπορές της.

Και οι κυβερνήσεις χωρών της Αυστραλίας, του Καναδά ή των Ηνωμένων Πολιτειών έχουν λόγους να ενθαρρύνουν τις ενσωματωμένες Διασπορές των εθνοτικών τους ομάδων (Ελληνοαυστραλούς, Ελληνοαμερικανούς κ.λπ.) και να αλληλεπιδρούν σε παγκόσμιο επίπεδο, καθώς η διακίνηση κεφαλαίων και τεχνογνωσίας μεταξύ ανθρώπων συνεισφέρει στα οικονομικά και γεωπολιτικά συμφέροντα αυτών των κρατών. Επομένως, τίθενται σε εφαρμογή κυβερνητικοί έλεγχοι όσον αφορά το περιεχόμενο και εύρος των διασπορικών εκφράσεων.

Πέρα όμως από τη σχέση κάθε Διασποράς με την ιστορική πατρίδα, στη συγκεκριμένη περίπτωση την Ελλάδα, υπάρχει και μια άλλη σημαντική διάσταση σε κάθε Διασπορά. Αφορά τις ιστορικές και σύγχρονες εμπειρίες της, τα προβλήματά της, τις πολιτισμικές και πολιτικές ζυμώσεις στο εσωτερικό της, τους θεσμούς που δημιουργεί, τις διαπραγματεύσεις της με την κυρίαρχη κουλτούρα, την πολιτισμική της παραγωγή, τους αγώνες και τις αγωνίες της.

Συχνά, ο δημόσιος στοχασμός για αυτά τα φαινόμενα είναι σχετικά περιορισμένος, με εξαίρεση το ζήτημα της γλώσσας, το οποίο, αν μου επιτρέπετε την έκφραση, «καίει», καθώς και της ισχυρούς διασπορικούς θεσμούς και τα θρησκευτικά ιδρύματα.

Για την κατανόηση αυτής της διάστασης δεν απαιτείται μόνο πανεπιστημιακή μελέτη. Απαιτείται, επίσης, μια στιβαρή και ανεξάρτητη δημόσια σφαίρα, η οποία θα καλλιεργεί και θα διαδίδει γνώση, θα προωθεί τον ουσιαστικό διάλογο και θα φιλοξενεί ρηξικέλευθες απόψεις, ώστε να δούμε την πραγματικότητα από διαφορετικές οπτικές. Η ύπαρξη ενός δημόσιου χώρου που ενθαρρύνει τον κριτικό και στοχαστικό λόγο αποτελεί σημαντική προϋπόθεση για την κατανόηση της Διασποράς, πόσο μάλλον όταν, την παρούσα στιγμή, τέτοιου είδους εξωπανεπιστημιακοί χώροι συρρικνώνονται απελπιστικά σε κάποιες Διασπορές.

Σε αυτό το πλαίσιο, η προσθήκη της Διασποράς ως θεματικής στο ΕΝΑ αποτελεί μια σημαντικότατη πρωτοβουλία. Είναι σημαντικό να υπάρξουν εξωπανεπιστημιακές πρωτοβουλίες και μία στιβαρή και ανεξάρτητη δημόσια σφαίρα, η οποία σε συνδυασμό με την (κριτική) πανεπιστημιακή γνώση θα εμπλουτίζει την κατανόηση της Διασποράς πέρα από τα στενά κυβερνητικά συμφέροντα. Το πιστεύω βαθιά αυτό.

Οι διάφορες Διασπορές έχουν επιδείξει μεγάλη οικονομική και πολιτισμική συνεισφορά στην ελληνική κοινωνία. Το ελάχιστο που τους οφείλουμε είναι να τις ακούσουμε, να τις γνωρίσουμε, να αφουγκραστούμε και να προβάλουμε την πολυπλοκότητά τους. Aυτή η επιθυμία τονίστηκε επανειλημμένα και έντονα στην Αυστραλία. Κάθε Διασπορά πρέπει να ερμηνευτεί από τη δική της πολύπλευρη σκοπιά και ως ισότιμος συνομιλητής. Αυτές οι προϋποθέσεις θα πρέπει να είναι το αδιαπραγμάτευτο σημείο εκκίνησης για κάθε πρωτοβουλία που αφορά την ανάδειξη των ζητημάτων της Διασποράς και τη διαμόρφωση πολιτισμικών πολιτικών.

* Ο Γιώργος Αναγνώστου κατέχει την Έδρα «Μιλτιάδης Μαρινάκης» στο Πρόγραμμα Νεοελληνικών Σπουδών του Πολιτειακού Πανεπιστημίου του Οχάιο. Η έρευνά του επικεντρώνεται σε θέματα Διασποράς και αμερικανικών εθνοτικοτήτων μέσω του διεπιστημονικού πρίσματος των πολιτισμικών σπουδών. Έχει δημοσιεύσει σε ένα ευρύ φάσμα επιστημονικών περιοδικών. Μεταξύ άλλων, επιμελείται το διαδικτυακό περιοδικό Ergon: Greek/American Arts and Letters.

** Οι απόψεις των συμμετεχόντων/ουσών στους «Διασπορικούς Διαλόγους» εκφέρονται ελεύθερα, χωρίς πρότερη παρέμβαση ή υπόδειξη. Οι συμμετέχοντες/ουσες εκφράζουν την προσωπική τους γνώμη, είτε συμμετέχουν ως εκπρόσωποι θεσμικών φορέων και οργανισμών είτε ατομικά. Ως εκ τούτου, οι θέσεις τους δεν είναι απαραίτητα θέσεις και απόψεις του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ.