ΤΟ ΣΥΝΘΗΜΑ «Δεν ξεχνώ» ανήκει στον συγγραφέα Νίκο Δήμου, όπως του ανήκει και το σκίτσο με την αιμόφυρτη Κύπρο. Πρόκειται για μια πασίγνωστη εικόνα, που θα έλεγε κανείς ότι ίσως είναι η πιο γνωστή πολιτική εικόνα της τελευταίας 50ετίας, αφού κατά μία άποψη περιγράφει το ιδρυτικό γεγονός, το ιδρυτικό τραύμα της Μεταπολίτευσης, την τουρκική εισβολή στην Κύπρο.

«Το σήμα-σύμβολο “δεν ξεχνώ” δημιουργήθηκε το πρωί της 14ης Αυγούστου 1974, όταν έμαθα ότι ο δεύτερος “Αττίλας” έκοψε την Κύπρο στα δύο», λέει ο Νίκος Δήμου. Ακουσα τα νέα στο ραδιόφωνο και μου ήρθε αυτή η εικόνα, η γραμμή του “Αττίλα” σαν μια ροή πηγμένου αίματος που σιγόσταζε. Πήγα στο γραφείο έχοντας μια μεγάλη θλίψη να με βαραίνει και κάλεσα τον διευθυντή του σχεδιαστηρίου, τον Διονύση Γεωργιόπουλο, του έδωσα έναν χάρτη της Κύπρου, την ιδέα και του είπα να γράψει “δεν ξεχνώ”».

Το «δεν ξεχνώ», κατά τον ίδιο, δεν αφορά μόνο την εισβολή του 1974, αλλά και όλες τις ευκαιρίες για επίλυση του Κυπριακού που χάθηκαν έως το 1974, όπως και πολλές άλλες ευκαιρίες που χάθηκαν έκτοτε. Είναι μια διαρκής υπόμνηση για τις διαχρονικές ευθύνες που υπάρχουν στο Κυπριακό. Επομένως, το σύνθημα και η εικόνα είναι σαν να συμπυκνώνουν όχι μόνο το τραύμα του 1974, αλλά τη συνολική ιστορία του Κυπριακού από το 1960 έως σήμερα.

«Εκείνες τις ημέρες τυπώσαμε 150.000 αυτοκόλλητα. Τα στείλαμε στις εφημερίδες και κατακλυσθήκαμε από αιτήματα. Κάποια στιγμή δώσαμε το σχέδιο σε όσους το ζητούσαν για να τυπώνουν μόνοι τους αφίσες και αυτοκόλλητα. Μεταφράσαμε το σύνθημα σε πολλές γλώσσες». Στην εταιρεία «Διαφημίσεις Δήμου» έφτασαν εκατοντάδες γράμματα με συγχαρητήρια. Το σημαντικότερο ήταν από τον ίδιο τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο.

Η ΠΡΩΤΗ ΕΠΙΣΚΕΨΗ

Ο Δήμου επισκέφθηκε για πρώτη φορά την Κύπρο το φθινόπωρο του 1971 και ταξίδεψε με ένα νοικιασμένο δεξιοτίμονο αυτοκίνητο Mini σε όλο το νησί. Ενθουσιάστηκε από την ομορφιά της Κυρήνειας, του Μπελαπάις, της Σαλαμίνας και της Αμμοχώστου, αλλά, όπως λέει, τον ενόχλησαν τα τουρκικά χωριά που ήταν περιφραγμένα και υπήρχε ελεγχόμενη είσοδος και έξοδος από αυτά.

Ο γερμανοσπουδαγμένος συγγραφέας διαισθανόταν τη συσσωρευμένη ένταση, καταλάβαινε ότι κάτι στραβό θα μπορούσε να συμβεί εξαιτίας των εντάσεων που σιγόβραζαν μεταξύ των Ελληνοκυπρίων και των Τουρκοκυπρίων, που τότε αποτελούσαν περίπου το 20% του συνολικού πληθυσμού. Μάλιστα, συζήτησε το θέμα αυτό με τον πρόεδρο της Κύπρου, Αρχιεπίσκοπο Μακάριο, τον οποίο του είχε συστήσει ένας φίλος.

Σύμφωνα με τον Δήμου, ο Μακάριος δεν πίστευε ότι οι Τούρκοι θα τολμούσαν ποτέ να εισβάλουν στην Κύπρο λόγω της συμμετοχής της Λευκωσίας στο Κίνημα των Αδεσμεύτων, αλλά αυτή η συζήτηση έγινε πολύ πριν πραγματοποιηθεί το πραξικόπημα εναντίον του, που αποτέλεσε τη θρυαλλίδα για την εισβολή, καθώς έδωσε λαβή στους Τούρκους να προχωρήσουν σε πολεμικές ενέργειες.

Ούτε ο Μακάριος ούτε και ο Δήμου μπορούσαν, φυσικά, να φανταστούν ότι σε λιγότερο από τρία χρόνια η Κύπρος θα άλλαζε καταλυτικά και θα γινόταν πραγματικότητα το έως τότε αδιανόητο, δηλαδή η τουρκική εισβολή. Οι οδυνηρές συνέπειες και το αποτύπωμα αυτής της εξέλιξης διατηρούνται μέχρι σήμερα, παρά τις κατά καιρούς προσπάθειες για την επίλυση του Κυπριακού.

ΤΑ ΗΡΕΜΑ ΝΕΡΑ ΚΑΙ ΤΟ ΑΙΤΗΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΚΥΠΡΙΑΚΟ

Ο Δήμου ήταν εκείνη την εποχή διαφημιστής, αφού το 1965 ίδρυσε τη διαφημιστική εταιρεία «Δέλτα-Δέλτα» (Διαφημίσεις Δήμου), η οποία γνώρισε μεγάλη επιτυχία. Η εταιρεία πουλήθηκε το 1983 σε αμερικανικό όμιλο και από τότε ο Δήμου είναι μόνο συγγραφέας – ένας από τους πιο πολυδιαβασμένους και δραστήριους Ελληνες συγγραφείς, έχοντας γράψει 63 βιβλία. Κατά τα 18 χρόνια που ήταν διαφημιστής, η εταιρεία του διακρίθηκε και για τις κοινωφελείς πρωτοβουλίες της, δηλαδή για την ενημέρωση της κοινής γνώμης για σοβαρά ζητήματα που δεν λάμβαναν ιδιαίτερη προβολή στον Τύπο, μέσα από πληρωμένες καταχωρίσεις.

Η σχέση του με την Κύπρο ξεκινάει από τα φοιτητικά του χρόνια στην Αθήνα της δεκαετίας του 1950, όταν συμμετείχε στις διαδηλώσεις υπέρ της Ενωσης. Στη συνέχεια, ως μεταπτυχιακός φοιτητής στο Μόναχο, όπου σπούδασε φιλοσοφία και αγγλική φιλολογία, θυμάται ότι του έστελναν από την Αθήνα προπαγανδιστικά φυλλάδια για την Κύπρο, αλλά απογοητεύτηκε από την ποιότητά τους και δεν τόλμησε να τα διανείμει. Θυμάται ακόμη τις συνομιλίες της Ζυρίχης το 1959 και, αν και συμφωνούσε με τον Σεφέρη, λέει ότι συμβιβάστηκε με τον συμβιβασμό. Θεώρησε τον συμβιβασμό καλύτερο από έναν συνεχόμενο εμφύλιο πόλεμο στο νησί.

Το σήμα-σύμβολο δημιουργήθηκε το πρωί της 14ης Αυγούστου 1974, όταν έμαθα ότι ο δεύτερος «Αττίλας» έκοψε την Κύπρο στα δύο. Ακουσα τα νέα στο ραδιόφωνο και μου ήρθε αυτή η εικόνα, η γραμμή του «Αττίλα» σαν μια ροή πηγμένου αίματος που σιγόσταζε.

Χάρηκε όταν άκουσε για το σχέδιο Ατσεσον το 1964 (από το όνομα του Αμερικανού υπουργού Εξωτερικών, Ντιν Ατσεσον) που προέβλεπε την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα υπό τον όρο της παραχώρησης στους Τούρκους μιας στρατιωτικής βάσης στην Καρπασία. Ο Γεώργιος Παπανδρέου συνόψισε το σχέδιο λέγοντας ότι «μας χαρίζουν μια πολυκατοικία με αντάλλαγμα μια γκαρσονιέρα», αλλά εκτιμούσε πως ο Μακάριος δεν ήταν διατεθειμένος να το αποδεχθεί.

Ο Δήμου υπενθυμίζει ότι στο σχέδιο Ατσεσον προβλεπόταν η επιστροφή των Ελλήνων που είχαν εκδιωχθεί από την Κωνσταντινούπολη και η αποκατάσταση του νομικού καθεστώτος σε Ιμβρο και Τένεδο. Ο Ευάγγελος Αβέρωφ έγραψε ένα δίτομο έργο για το Κυπριακό, που ονόμασε «Ιστορία Χαμένων Ευκαιριών». Ο Δήμου συμφωνεί με την ουσία αυτής της φράσης.

ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

Πώς ο τότε διαφημιστής και νυν συγγραφέας έφτασε ένα πρωί του Αυγούστου του 1974 να εμπνευστεί το «Δεν ξεχνώ»; Πρώτα πρώτα, όσοι είναι κάτω των 55-60 και δεν είχαν γεννηθεί ή ήταν μικρά παιδιά όταν συνέβησαν τα γεγονότα, πρέπει να γνωρίζουν ότι η τραγωδία της Κύπρου δεν άρχισε και τέλειωσε σαν μια αστραπή, αλλά εξελίχθηκε αργά σε μια περίοδο ενός μήνα – από τις 15 Ιουλίου έως τις 14 Αυγούστου 1974. Οι πρώτες εννέα ημέρες της περιόδου αυτής ήταν οι τελευταίες της δικτατορίας και οι επόμενες είκοσι ημέρες ήταν οι πρώτες της Μεταπολίτευσης.

Το πραξικόπημα κατά του Μακάριου που ενορχήστρωσε η ελληνική χούντα του «αόρατου δικτάτορα» Δημήτρη Ιωαννίδη με στόχο να επιβάλει την «Ενωση με την Ελλάδα» (που ο Μακάριος δεν ήθελε) εκδηλώθηκε στις 15 Ιουλίου 1974. Αρχικά κυκλοφόρησε η είδηση ότι ο Μακάριος δολοφονήθηκε, αλλά σύντομα έγινε γνωστό ότι βρήκε καταφύγιο στη βρετανική βάση του Ακρωτηρίου και στη συνέχεια πήγε στη Μάλτα. Από τη Μάλτα ταξίδευσε στο Λονδίνο και από εκεί στη Νέα Υόρκη, προκειμένου να μιλήσει στον ΟΗΕ για την Κύπρο.

ΚΥΠΡΙΑΚΟ: «Ο ΓΚΟΥΤΕΡΕΣ ΕΞΕΤΑΖΕΙ ΤΙΣ ΣΥΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ ΟΛΓΚΙΝ»

Η χούντα των Αθηνών, όσο κι αν φαίνεται απίστευτο, δεν είχε σχέδιο για το όνομα του αντικαταστάτη του Μακάριου και στις ώρες που ακολούθησαν τοποθέτησε βιαστικά στη θέση αυτή τον δημοσιογράφο και βουλευτή Αμμοχώστου Νίκο Σαμψών. Ο Σαμψών ήταν «κόκκινο πανί» για τους Τούρκους, γιατί είχε λάβει μέρος σε εκκαθαρίσεις κατά των Τουρκοκυπρίων το 1964.

Στην Αγκυρα, ο Τούρκος πρωθυπουργός Μπουλέντ Ετζεβίτ διαμηνύει ότι δεν πρόκειται να αποδεχθεί την εξέλιξη. Στέλνει τελεσίγραφο στην Ουάσιγκτον και στην Αθήνα ζητώντας την παραίτηση Σαμψών και την έναρξη διαπραγματεύσεων για τον σχηματισμό ομοσπονδιακής κυβέρνησης. Απείλησε ότι σε διαφορετική περίπτωση η Τουρκία θα εισβάλει στην Κύπρο. Η Αθήνα απορρίπτει τις τουρκικές απαιτήσεις, με αποτέλεσμα τα χαράματα της 20ής Ιουλίου η Τουρκία να επικαλεστεί τις συμφωνίες Ζυρίχης – Λονδίνου, που επέτρεπαν την επέμβαση στις εγγυήτριες δυνάμεις σε περίπτωση κινδύνου για κάποια κοινότητα, και να ενεργοποιήσει την επιχείρηση «Αττίλας Ι» αποβιβάζοντας στο νησί 40.000 στρατιώτες.

To «δεν ξεχνώ» έτσι όπως το οραματίστηκε ο Νίκος Δήμου και το υλοποίησε ο διευθυντής σχεδιαστηρίου της διαφημιστικής εταιρείας του, Διονύσης Γεωργιόπουλος. Αμέσως μετά την κυκλοφορία του, στα γραφεία των «Διαφημίσεων Δήμου» έφθασαν εκατοντάδες συγχαρητήριες επιστολές. Η σημαντικότερη από τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο.

Η Εθνική Φρουρά της Κύπρου επιχειρεί να αναχαιτίσει τους εισβολείς, αλλά η τουρκική δύναμη υποστηρίζεται σθεναρά από αέρος. Παρά τις εκκλήσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ το οποίο ζητεί από την Τουρκία παύση των επιχειρήσεων, αυτές συνεχίζονται έως τις 22 Ιουλίου, και η Τουρκία καταλαμβάνει το 4% του εδάφους της Κύπρου. Είχε προηγηθεί στις 21 και 22 Ιουλίου η αεροπορική επιχείρηση «Νίκη» για την αποστολή Ελλήνων καταδρομέων στην Κύπρο, όπου συνέβη το τραγικό γεγονός της επίθεσης που δέχθηκαν τα αεροσκάφη Noratlas από ελληνοκυπριακά πυρά κοντά στο αεροδρόμιο της Λευκωσίας, λόγω κακής συνεννόησης των επιτελών της Αεροπορίας.

Η είδηση της εισβολής οδήγησε τη χούντα των Αθηνών να κηρύξει αμέσως γενική επιστράτευση, αλλά απέτυχε να την πραγματοποιήσει με επιτυχία. Η έλλειψη οργάνωσης, το χάος που ακολούθησε και η αίσθηση απώλειας του ελέγχου στον στρατό μπροστά σε μια Τουρκία που δυνητικά θα μπορούσε να χτυπήσει ταυτόχρονα στο Αιγαίο ή στη Θράκη, προκάλεσαν τη ραγδαία κατάρρευση του καθεστώτος. Το δημοκρατικό πολίτευμα αποκαταστάθηκε στις 24 Ιουλίου με την επιστροφή του Κωνσταντίνου Καραμανλή από το Παρίσι και τον σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας. Ακολούθησαν την ίδια ημέρα (24 Ιουλίου) η παραίτηση του Σαμψών και αμέσως μετά η έναρξη συνομιλιών στη Ζυρίχη μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων.

Στη Ζυρίχη, η Ελλάδα εκπροσωπείται από τον Γεώργιο Μαύρο, υπουργό Εξωτερικών της κυβέρνησης εθνικής ενότητας. Ο Τούρκος ομόλογός του Γκιουνές ζητεί την ίδρυση έξι αυτόνομων τουρκοκυπριακών καντονιών στη Βόρεια Κύπρο, κάτι που δεν γίνεται αποδεκτό από την ελληνική πλευρά. Στις 14 Αυγούστου, καταρρέουν οι διαπραγματεύσεις. Νέες στρατιωτικές επιχειρήσεις των Τούρκων ενεργοποιούνται, που έλαβαν την ονομασία «Αττίλας ΙΙ».

Παρά τη σθεναρή αντίσταση της εθνικής φρουράς, που αποτελούνταν κυρίως από Ελληνες αξιωματικούς, μέσα σε ελάχιστες ώρες χάθηκε η Βόρειος Κύπρος. Η εισβολή απλώθηκε στο 36% του νησιού και σταμάτησε στη «Γραμμή Αττίλα», που εκτείνεται σε μήκος 180 χιλιομέτρων και διχοτομεί ολόκληρη την Κύπρο. Αυτή τη «Γραμμή Αττίλα», ο Νίκος Δήμου την είδε σαν μια «μαχαιριά». Και εμπνεύστηκε το γραφικό και το σύνθημα που σημάδεψε τη Μεταπολίτευση και, δυστυχώς, είναι επίκαιρο μέχρι σήμερα.

*Πηγή: «Καθημερινή».