Πάντα με βασάνιζε η απορία: Ποιος ήταν αυτός που κατέγραψε τα ομηρικά έπη («Ιλιάδα» και «Οδύσσεια»), αφού ο Όμηρος δεν έγραψε τίποτε; Η απορία μου λύθηκε, όταν διάβασα την καθ’ όλα εμπεριστατωμένη μελέτη του καθηγητή Κλασικών Σπουδών Barry B. Powell, «Homer and the Origin of the Greek Alphabet» (Cambridge University Press, 1991). Αλλά πέρα από το «ποιος τα κατέγραψε», η απορία μου επεκτεινόταν και στο «πώς τα κατέγραψε», δηλαδή με ποιο είδος γραφής.

Ξεκινώντας από το δεύτερο σκέλος της απορίας μου, ο καθηγητής Powell συμπεραίνει ότι το ελληνικό αλφάβητο, με βάση το φοινικικό, φτιάχτηκε από έναν μόνο άνθρωπο, σε συγκεκριμένο χώρο και σε συγκεκριμένο χρόνο.

Ο «ΠΡΟΣΑΡΜΟΣΤΗΣ»
Πρόκειται για τη θεωρία της «μονογέννησης», κατά την οποία ένας ευφυής άνθρωπος –ο «προσαρμοστής» (adapter)– μπορεί να φτιάξει ένα νέο αλφάβητο, βασισμένο σε άλλο, και να το προσαρμόσει στις φωνολογικές ιδιαιτερότητες μιας άλλης γλώσσας. Παράδειγμα: Ο άγιος Κύριλλος, τον 9ο μ.Χ. αι., έφτιαξε ένα αλφάβητο, το «κυριλλικό» (με βάση το ελληνικό) και το προσάρμοσε στη γλώσσα των Σλάβων. (Από δω και στο εξής, με τον όρο «προσαρμοστής» θα εννοούμε τον ευρετή του ελληνικού αλφαβήτου, με βάση το φοινικικό.)

Όμως ποιος ήταν αυτός ο ευφυής προσαρμοστής που προσάρμοσε το φοινικικό αλφάβητο στην ελληνική γλώσσα; Ο καθηγητής Powell δεν δίνει ξεκάθαρη απάντηση – τουλάχιστον στην αρχή της μελέτης του. Ωστόσο, λέει ότι ο προσαρμοστής πρέπει να είχε υπόψη του: α) τη φοινικική γραφή και β) να βρισκόταν σε μέρος όπου υπήρχε συγχρωτισμός των Φοινίκων με τους Έλληνες. Το μέρος αυτό δεν μπορεί να καθοριστεί επακριβώς. Πάντως, η «προσαρμογή» έγινε γύρω στα 800 π.Χ.

Τέλος, ο καθηγητής Powell θεωρεί ότι είναι ορθό να συμπεράνουμε ότι οι πρώτοι Έλληνες που κατείχαν το ελληνικό αλφάβητο ήσαν οι κάτοικοι της Εύβοιας (οι Ευβοιείς). Συγκεκριμένα, λέει: «It is right to conclude that the Euboians … were the first possessors of the Greek alphabet» (σελ. 17).

ΤΟ ΑΚΡΟΑΤΗΡΙΟ
Όταν ο Όμηρος αυτοπροσώπως τραγουδούσε τα κατορθώματα των ηρώων του Τρωικού Πολέμου, μπροστά του είχε ζωντανό ακροατήριο. Το πιο πιθανό ιστορικό ακροατήριό του ήταν οι κάτοικοι της Εύβοιας (στην «Ιλιάδα» αναφέρονται ως «Άβαντες», οι οποίοι συμμετείχαν στον Τρωικό Πόλεμο). Αλλά και η «Οδύσσεια» είναι «κομμένη και ραμμένη» στα μέτρα των Ευβοέων του 8ου αι. π.Χ.

Είναι πιθανό ότι στο ζωντανό ακροατήριο του Ομήρου παρευρισκόταν και ο ίδιος ο προσαρμοστής, ο οποίος δραστηριοποιούνταν περ. στα 800 π.Χ. και κινούνταν μέσα στον κύκλο των Ευβοιέων τυχοδιωκτών, δηλ. των ανθρώπων που άφησαν πίσω τους, κυρίως στη Συρία, διάφορα κεραμικά, αλλά και κάποιες από τις πρώιμες επιγραφές που βρέθηκαν στη Λευκαντί της παραλιακής Εύβοιας και στις Πιθηκούσσες (πρώτη αποικία της Εύβοιας στην Ιταλία).

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Σύμφωνα με την υπόθεση που προτείνει ο καθηγητής Powell, αρχικά υπήρχε ένα μόνο κείμενο της «Ιλιάδας» και της «Οδύσσειας»: αυτό που κατέγραψε ο προσαρμοστής. Μόνο αυτός μπορούσε να διαβάσει τα ομηρικά ποιήματα, κανένας άλλος. Ούτε ο Όμηρος μπορούσε να διαβάσει αυτά που τραγουδούσε, αφού η ελληνική αλφαβητική γραφή είχε μόλις επινοηθεί.

Τα πρώτα αντίγραφα των ποιημάτων (ή κάποια αποσπάσματα από αυτά) κυκλοφόρησαν για πρώτη φορά ανάμεσα στους Ευβοιείς, οι οποίοι ενδεχομένως τα μετέφεραν στην Ιταλία. Μαζί με τα ποιήματα, διασπάρθηκαν και οι κανόνες της αλφαβητικής γραφής.

Δεν πέρασε πολύς καιρός από την πρώτη καταγραφή των ομηρικών ποιημάτων, όταν κάποιος γνώστης της αλφαβητικής γραφής (ίσως ο ίδιος ο προσαρμοστής) κατέγραψε τα ποιήματα του Ησίοδου. Ο ποιητής αυτός, σύμφωνα με δικές του μαρτυρίες, τραγούδησε τα ποιήματά του στην Εύβοια κατά τους επιτάφιους αγώνες του Αμφιδάμα («Έργα και Ημέρες», στ. 654-5).

Ο ΠΑΛΑΜΗΔΗΣ
Ποιος ήταν ο Παλαμήδης που η φήμη του ενέπνευσε τον Αισχύλο, τον Σοφοκλή, τον Ευριπίδη κ.ά.; Ήταν αυτός που οι Έλληνες θεωρούσαν ως τον ευρετή πολλών πραγμάτων, μέσα σ’ αυτά και πολλά από τα γράμματα («στοιχεία») του ελληνικού αλφαβήτου. Θα μπορούσε, λοιπόν, λέει ο καθηγητής Powell, ο Παλαμήδης να ήταν ο προσαρμοστής, δηλ. ο ευρετής του ελληνικού αλφαβήτου.

Και καταλήγει: «Ο Όμηρος τραγουδούσε τα τραγούδια του και ο προσαρμοστής τα κατέγραφε. Από αυτό το μνημειώδες γεγονός προέκυψε ο κλασικός ελληνικός πολιτισμός και οι επιτυχίες του. Αλλά καμία επιτυχία δεν ξεπέρασε αυτή του Ομήρου και του γραφιά του, ο οποίος απαθανάτισε τα ομηρικά ποιήματα» (σελ. 237).

Η ιδέα του καθηγητή ότι ο Παλαμήδης ενδεχομένως ήταν ο «γραφιάς» του Ομήρου και ότι βρισκόταν ανάμεσα στους Ευβοείς ακροατές του ποιητή, είναι εκπληκτική! Μένει όμως ν’ αποδειχτεί.

Κλείνοντας, ο τρόπος γραφής που χρησιμοποιήθηκε στην καταγραφή της «Ιλιάδας» είναι η «βουστροφηδόν» γραφή (βλ. σχετική εικόνα). Ο πρώτος στίχος διαβάζεται από δεξιά προς τα αριστερά, ο δεύτερος από δεξιά προς τα αριστερά, ο τρίτος πάλι από δεξιά προς τα αριστερά κ.ο.κ.. Είναι ο τρόπος που κινούνται τα βόδια στο όργωμα: στρίβουν και αλλάζουν πορεία κάθε φορά που φτάνουν στην άκρη του χωραφιού. Να σημειωθεί ότι το 800 π.Χ. τα στοιχεία Η, Ω, ΟΥ, Ψ και Ξ δεν είχαν ακόμη επινοηθεί. Στις αττικές επιγραφές εμφανίζονται μετά το 403 π.Χ.