ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΑ «ΤΕΙΧΗ»

Το έναυσμα για να γραφτεί αυτή εδώ η «προσωπική θέαση», ήταν η τοποθέτηση των δύο αυτών ποιημάτων το ένα δίπλα από το άλλο, όπως ακριβώς -καλή ώρα- τα βλέπετε τώρα μπροστά σας. Τα Τείχη –χωρίς το άρθρο να ορίζει την αρχή και το τέλος– φαίνεται ένα επιβλητικό δημιούργημα δωρικού ρυθμού, σαν ένας λαβύρινθος μέσα στον οποίο βρίσκεται ο ποιητής που τον στόλισε με καταπληκτική σταυρωτή και διπλή ομοιοκαταληξία που με αυτήν και μόνο βγαίνει ένα ολοκληρωμένο ανθρώπινο νόημα: αιδώ-εδώ, τείχη-τύχη, είχον = ήχον, προσέξω-έξω. Η ομοιοκαταληξία αυτή φαίνεται σαν το χαρμάνι, το σκυρόδεμα που είναι έτοιμο να χρησιμοποιηθεί στην οικοδομή του τείχους και μάλιστα στον πληθυντικό τα «τείχη». Εδώ όλα τα υλικά αναμιγνύονται και δίνουν το τελικό δημιούργημα που είναι γεροδεμένο σύνολο και ο ποιητής μέσα… τειχοδεμένος! Νιώθει τη θηλιά να τον πνίγει, χωρίς να μπορεί να ξεφύγει από το βάσανο αυτό που «τον νουν μου τρώγει αυτή η τύχη» που του έφεραν τα τείχη! Μία καταπληκτική ανθρώπινα νοηματική εικόνα. Χωρίς καθόλου να το αισθανθεί – ποιητικότατα: ανεπαισθήτως! – βρέθηκε σε μία κατάσταση που δεν ελέγχεται από τον άνθρωπο, αλλά μόνο από την τύχη που κυριαρχεί πάνω μας.

Η ΤΥΧΗ ΤΟΥ ΚΑΘΕΝΟΣ ΜΑΣ

Ο καθένας μας δεν διάλεξε το φύλο του. Γεννηθήκαμε άνδρας ή γυναίκα και συνεχίζουμε τη ζωή μας χωρίς να παραπονιόμαστε για το τι μας έδωσε η Φύση. Εάν έκανε κάποιο «λάθος», όμως, η τύχη, τότε τι γίνεται; Κανένας μας δεν το σκέφτεται αυτό ποτέ. Αυτός όμως που είναι μέρος του «λάθους», χωρίς άλλο υποφέρει, αλλά πού να κάνει το παράπονό του; Επιπλέον, όλοι τον κατηγορούν και τον χλευάζουν χωρίς ποτέ να σκεφτούν τη «Δική» του τύχη! Έτσι παραμένει μέσα στα τείχη «και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ». Είναι για λύπηση, αλλά δεν έχουμε εισέλθει στο είναι του και «χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ» τον απομονώσαμε μέσα στα τείχη.

ΣΥΓΚΛΙΣΗ ΠΡΟΣ «ΤΑ ΠΑΡΑΘΥΡΑ»

Στο δεύτερο ποίημα γράφεται μετά από πέντε-έξι χρόνια, αλλά ο ποιητής συνεχίζει με την ίδια σκέψη και θέλει να αποδράσει από τη σκοτεινή του φυλακή «επάνω κάτω τριγυρνώ για νά ‘βρω τα παράθυρα». Ελπίζει πως αν ανοίξει κάποιο παράθυρο θα βρει και κάποια παρηγοριά, αλλά «τα παράθυρα δεν βρίσκονται, ή δεν μπορώ να τά ‘βρω». Και νέα απελπισία έρχεται να προστεθεί γιατί «Ίσως το φως θά ‘ναι μια νέα τυραννία»!

Ενώ ο ποιητής παρουσιάζει εδώ μια άκρως δυσάρεστη εικόνα, καταφέρνει να περάσει ένα μήνυμα μιας σχετικής παρηγοριάς «Ποιος ξέρει τι καινούρια πράγματα θα δείξει»!

Έχει μια ιδιόμορφη ομοιοκαταληξία – εντυπωσιακή και ολοκληρωμένη – οι πρώτοι τέσσερις στίχοι ομοιοκαταληκτούν εναλλάξ με τους επόμενους τέσσερις. Δεν μπορεί να βρει τα παράθυρα, αλλά φαίνεται πως υπάρχουν και το τονίζει: «Και καλλίτερα ίσως να μην τα βρω», γιατί δεν γνωρίζει τι τον περιμένει, αν και όταν τα βρει. Η απελπισία του βρίσκεται στο κατακόρυφο. Και για τον αναγνώστη αυτό «νιώθεται». Και όπως δηλώνει ο ίδιος, με το πεζό του λόγο: «Κι αποτυγχάνομεν, διότι τα αίτια μένουν κρυμμένα».

ΠΡΟΦΗΤΙΚΟΣ ΚΑΒΑΦΗΣ

Τα αναφέρει όλα αυτά σε ένα γραπτό του κείμενο το οποίο δίνει μία άλλη διάσταση στα Παράθυρα, αλλά και σε όλη την τότε ποίησή του. Φαίνεται πως υπάρχει στο Αρχείο Καβάφη το οποίο μόλις φέτος περιήλθε στη διαχείριση του Ιδρύματος Ωνάση. Ο ποιητής εδώ είναι σαν το παγόβουνο: Ίσως το ένα πέμπτο μόνο είναι το ποίημα του, ενώ τα άλλα τέσσερα πέμπτα του βρίσκονται κάτω από αυτή την επιφάνεια. Χωρίς άλλο με το Αρχείο τούτο η καβαφική έρευνα, αλλά και οι καβαφικές σπουδές περνούν τώρα σε μια ολότελα καινούργια φάση δυναμικής ανάπτυξης. Ο ποιητής ήταν άκρως προφητικός όταν σημείωσε στο παραπάνω ποίημα το στίχο «ποιος ξέρει τι καινούργια πράγματα θα δείξει». Παραθέτω τις σημειώσεις του για τα Παράθυρα. Ο ίδιος ο Καβάφης γράφει σε πεζό λόγο τα εξής:

ΟΙ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΓΙΑ ΤΑ ΠΑΡΑΘΥΡΑ

«Αι δυσκολίαι της ζωής. Τα καημένα συμβεβηκότα κ’ αι συνήθειαι σχηματίζουν ένα σκότος ηθικόν (τες σκοτεινές κάμαρες), το οποίον προσπαθούμε να φωτίσουμε αναζητούντες αίτια και αρχάς (τα παράθυρα). Κι αποτυγχάνομεν, διότι τα αίτια μένουν κρυμμένα ένεκα της παρελεύσεως πολλού χρόνου και της μεσολαβήσεως πολλών περιστάσεων, αι δε αρχαί, εφαρμοζόμεναι εις τα παρόντα πράγματα, εις τα παρελθόντα, κ’ εις τας υποσχέσεις τα οποίας τα παρόντα δημιουργούν δια το μέλλον, φαίνονται πότε αντιφατικαί και πότε ακατάλληλοι. Κάποτε δε δύναταί τις να υποθέση ότι είναι καλύτερο ότι η έρευνα, κυρίως η περί τα αίτια, μένει ανεπιτυχής, διότι επιτυγχάνουσα ήθελεν ίσως δείξει πλείστα σφάλματα και πλείστην, αναγκαστικήν, αλλ’ ανυπόφορον εν τω μεγάλω φωτί, ασχημίαν και απρέπειαν».

ΓΕΝΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ

Ο Καβάφης εδώ γίνεται και ιστορικά διδακτικός, μια και στα ποιήματά του χρησιμοποιεί τη Δημοτική, αλλά στον πεζό λόγο την επίσημη γραμμή της «κρατικής» γλώσσας. Ελληνικό το φαινόμενο κι βάσανο των ποιητών μας, θαρρώ!