Για τη ζωή, την καταγωγή και για το πότε ακριβώς έζησε ο Διογένης Λαέρτιος, δεν γνωρίζουμε το παραμικρό. Πάντως δεν πρέπει να έζησε νωρίτερα από το 200 μ.Χ. (terminus post quem), αλλά ούτε αργότερα από το 500 μ.Χ. (terminus ante quem).

Ο συγγραφέας αυτός μας άφησε ένα φιλοσοφικό σύγγραμμα, που φέρει τον σχοινοτενή (και πολλά υποσχόμενο) τίτλο: «Βίοι και γνώμαι των εν φιλοσοφία ευδοκιμησάντων και των εκάστη αιρέσει αρεσκόντων εν επιτόμω συναγωγή»! Εμείς όμως εδώ θα χρησιμοποιήσουμε τον σύντομο και πολύ απλό τίτλο, «Βίοι φιλοσόφων».

Στο σύγγραμμα αυτό ο συγγραφέας υπόσχεται να μας δώσει όλες τις φιλοσοφικές θεωρίες (γνωστές τότε ως «αιρέσεις»), καθώς και μια συλλογή από λογοπαίγνια και ανέκδοτα. Στην ανεκδοτολογία αυτή συναντούμε, μεταξύ άλλων, τον Σωκράτη να λέει ότι η ανυπόφορη («ουκ ανεκτή») γυναίκα του, η Ξανθίππη, όταν στριγγλίζει, ακούγεται σαν τροχαλία που τρίζει συνεχώς, και ότι κάποτε τον κατάβρεξε, αφού πρώτα του έσυρε πολλά!

Το σύγγραμμα χωρίζεται σε δέκα «βιβλία» (δηλ. κεφάλαια). Το πρώτο είναι αφιερωμένο στους επτά Έλληνες σοφούς (Θαλής, Σόλων, Χείλων, Περίανδρος, Κλεόβουλος, Βίας, Πιττακός), το δεύτερο στον Σωκράτη και στους μαθητές του, το τρίτο στον Πλάτωνα, το τέταρτο στην πλατωνική Ακαδημία και σ’ αυτούς που σπούδασαν εκεί, το πέμπτο στον Αριστοτέλη και στην περιπατητική φιλοσοφία, το έκτο στους κυνικούς φιλόσοφους, το έβδομο στους Στωικούς, το όγδοο στον Πυθαγόρα και στους οπαδούς του, το ένατο σε μια χορεία φιλοσόφων (Παρμενίδης, Μέλισσος, Ζήνων ο Ελεάτης, Πρωταγόρας και Πύρρων) και, τέλος, το δέκατο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στον Επίκουρο.

ΑΠΑΡΧΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

Διαβάζοντας το Προοίμιο του έργου αυτού, μου έκανε μεγάλη εντύπωση το ότι ο συγγραφέας βάζει κάποιους (ανάμεσα σ’ αυτούς και τον Αριστοτέλη) να λένε ότι η φιλοσοφία δεν γεννήθηκε στην Ελλάδα, αλλά έξω από αυτή. Συγκεκριμένα, ο λέει:

«Το της φιλοσοφίας έργον ένιοί φασιν από βαρβάρους άρξαι». Δηλαδή, «κάποιοι ισχυρίζονται ότι το έργο (η μελέτη) της φιλοσοφίας άρχισε από τους βαρβάρους».
Και ποιοι είναι αυτοί οι «βάρβαροι» που πρώτοι άρχισαν να φιλοσοφούν; Είναι οι «Μάγοι» στην Περσία, οι «Χαλδαίοι» στη Βαβυλωνία ή Ασσυρία, οι «Γυμνοσοφιστές» στην Ινδία και οι «Δρυΐδες» στη Γαλατία. Την πληροφορία αυτή ο Λαέρτιος τη βρήκε, λέει, σ’ ένα σύγγραμμα του Αριστοτέλη, που φέρει τον τίτλο «Μαγικόν» («καθά φησιν Αριστοτέλης εν τω Μαγικώ»). Να σημειώσουμε εδώ ότι, απ’ ό,τι είμαι σε θέση να γνωρίζω, το έργο αυτό του Αριστοτέλη δεν έφτασε ως εμάς.
Και συνεχίζει ο Διογένης Λαέρτιος:

«Από την άλλη μεριά, οι Αιγύπτιοι ισχυρίζονται ότι ήταν ο Ήφαιστος (γιος τού Νείλου) που πρώτος ξεκίνησε τη φιλοσοφία (άρξαι φιλοσοφίας), με πρώτους δασκάλους τούς ιερείς και τους προφήτες. Από τον Ήφαιστο μέχρι τον Αλέξανδρο τον Μακεδόνα, πέρασαν 48.863 χρόνια κ’ έγιναν 373 εκλείψεις ηλίου και 832 σελήνης»!
Όμως, πάλι σύμφωνα με τον Διογένη Λαέρτιο, ο Αριστοτέλης, στον «Περί φιλοσοφίας» διάλογό του, υποστηρίζει ότι οι «Μάγοι» της Περσίας ήσαν πιο παλαιοί από τους Αιγύπτιους («πρεσβυτέρους είναι των Αιγυπτίων»).

Τελικά, ο ίδιος ο Διογένης Λαέρτιος παίρνει θέση και λέει ότι, αυτοί που αποδίδουν στους ξένους τα επιτεύγματα των Ελλήνων, πλανώνται από άγνοια, γιατί οι Έλληνες όχι μόνο τη φιλοσοφία δημιούργησαν, αλλά αποτέλεσαν και την αρχή ολόκληρου του ανθρώπινου γένους («γένος ανθρώπων ήρξε»)!

Και συμπεραίνει: «Και ώδε μεν αφ’ Ελλήνων ήρξε φιλοσοφία, ής και αυτό το όνομα την βάρβαρον απέστραπται προσηγορίαν». Δηλαδή: «Από τους Έλληνες λοιπόν άρχισε η φιλοσοφία, της οποίας το όνομα δεν αποδίδεται σε βάρβαρη γλώσσα».

Με την ευκαιρία, αξίζει να σημειώσουμε ότι από τον Διογένη Λαέρτιο μαθαίνουμε ότι ο Πυθαγόρας ήταν ο πρώτος Έλληνας που χρησιμοποίησε τον όρο «φιλοσοφία» και ονόμασε τον εαυτό του «φιλόσοφο» («φιλοσοφίαν δε πρώτος ωνόμασε Πυθαγόρας και εαυτόν φιλόσοφον»). Την πληροφορία αυτή ο Λαέρτιος την αντλεί από τον Ηρακλείδη τον Ποντικό (τον Πόντιο).

Η ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ

Όλοι οι φιλόλογοι, ημέτεροι και ξένοι, αποδίδουν μεγάλη αξία στο εν λόγω σύγγραμμα του Διογένη Λαέρτιου. Και τούτο επειδή η ιστορία της φιλοσοφίας και των φιλοσόφων που αναδύεται από το έργο αυτό είναι η μόνη που σώθηκε από την αρχαιότητα κ’ έφτασε στα χέρια μας.

Η ιστορία αυτή, έστω και κακοσύνθετη (πολλά από τα στοιχεία της τα βρίσκουμε «ατάκτως ερριμμένα»), μας δίνει πλήθος βιογραφικών ειδήσεων αλλά κ’ εκατοντάδες τίτλων έργων φιλοσοφικών που δεν έφτασαν ως εμάς, όπως λ.χ. τα δύο προαναφερθέντα έργα τού Αριστοτέλη: «Μαγικόν» και «Περί φιλοσοφίας» διάλογος.

Η σπουδαιότητα του έργου του Διογένη Λαέρτιου καταφαίνεται και από τις αλλεπάλληλες εκδόσεις του, από το 1533 μέχρι τώρα. Η αγγλική έκδοση (αρχαίο κείμενο και μετάφραση) πάει πίσω στο 1959 (Diogenes Laertius, Lives of Eminent Philosophers, μετ. R.D. Hocks, έκδ. Loeb Classical Library, Λονδίνο, 1959).
Στην Ελλάδα, η πρώτη έκδοση είναι αυτή που έχω στα χέρια μου: Διογένους Λαερτίου, Βίοι και γνώμαι των εν φιλοσοφία ευδοκιμησάντων, μετάφραση Ν. Κυργιόπουλος, έκδ. Πάπυρος, Αθήνα, 1975.

Θλιβερό συμπέρασμα: Ο Γερμανός διάβαζε Διογένη Λαέρτιο 442 χρόνια νωρίτερα από τον Νεοέλληνα! Να γιατί πολλοί Νεοέλληνες φιλόσοφοι ολοκλήρωσαν τις διδακτορικές τους διατριβές σε γερμανικά πανεπιστήμια (Ευάγγελος Παπανούτσος, Κωνσταντίνος Τσάτσος, Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, Παναγιώτης Κανελλόπουλος κ.ά.).