Ξεφυλλίζοντας το βιβλίο του καθηγητή George Thomson, Οι πρώτοι φιλόσοφοι (σε μετάφραση Κυριάκου Δεληγιάννη), έπεσα πάνω σ’ ένα υποκεφάλαιο, με τίτλο «Η ψευδαίσθηση της Εποχής». Ο τίτλος αυτός είναι παρμένος από τις μυαλοθήκες των Μαρξ και Ένγκελς.
Διαβάζοντας το εν λόγω υποκεφάλαιο, πετάχτηκαν πάλι όρθιοι κάποιοι παλαιοί προβληματισμοί. Ένας από αυτούς είναι η περιβόητη μαρξιστική αρχή, που λέει: «Δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων που καθορίζει τη ζωή τους, αλλά, αντίθετα, είναι η κοινωνική τους ζωή που καθορίζει τη συνείδησή τους».
Γιατί με προβληματίζει η πιο πάνω μαρξιστική αρχή; Διότι δεν βλέπω πάνω από τα σύννεφα αιθέρια όντα που καθορίζουν την ανθρώπινη κοινωνική ζωή, που και αυτή, με τη σειρά της, καθορίζει την ανθρώπινη συνείδηση. Δηλαδή, θέλω να πω ότι βλέπω μόνο τον άνθρωπο να καθορίζει την κοινωνική του ζωή, ανάλογα με τα δεδομένα που έχει μπροστά του κάθε φορά – δεδομένα που πολλές φορές δεν τα ελέγχει ο ίδιος.
Εάν πάμε πίσω στον τροφοσυλλέκτη άνθρωπο, θα δούμε άλλο είδος ανθρώπινης κοινωνικής ζωής. Εάν πάμε πίσω στην αρχαία Αθήνα του Περικλή, θα δούμε άλλο είδος ανθρώπινης κοινωνικής ζωής. Εάν σταθούμε στη σημερινή χρεοκοπημένη (ηθικά και οικονομικά) Ελλάδα, θα δούμε άλλο είδος ανθρώπινης κοινωνικής ζωής. Συνεπώς, το είδος της ανθρώπινης κοινωνικής ζωής κάθε εποχής καθορίζεται πάλι από τον ίδιο τον άνθρωπο που έχει μάθει, από τρωγλοδύτης ακόμη, να προσαρμόζεται στο περιβάλλον του. Πιστεύω, λοιπόν, πώς πρώτα έρχεται η προσαρμογή και ύστερα η συνείδηση.
ΑΛΛΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ
Ο Αριστοτέλης, στα Πολιτικά του, γράφει: «Το γαρ άρχειν και άρχεσθαι ου μόνον των αναγκαίων αλλά και των συμφερόντων εστί. Και ευθύς εκ γενετής ένια διέστηκε τα μεν επί το άρχεσθαι τα δ’ επί το άρχειν» (1254α, 25-8). Δηλαδή: «H εξουσία και η υποταγή δεν είναι μόνο κάτι το αναγκαίο, αλλά και ωφέλιμο. Και αμέσως από τη γέννησή τους μερικά όντα διακρίθηκαν ως προορισμένα, άλλα να υποτάσσονται και άλλα να εξουσιάζουν».
Ως προς το πρώτο σκέλος της σκέψης του Σταγειρίτη σοφού, συμφωνώ: είναι αναγκαίο κάποιοι να κυβερνούν και κάποιοι να κυβερνώνται. Η αναγκαιότητα αυτή απαντά σε όλες τις οργανωμένες ανθρώπινες (και μη) κοινωνίες. Εκείνο όμως που με αναγκάζει να ξύνω αμήχανος το κεφάλι μου, είναι το «εκ γενετής», στο δεύτερο σκέλος. Δυσκολεύομαι να δεχτώ ότι υπάρχουν άνθρωποι που γεννιούνται δούλοι, ή ότι ο δούλος είναι «κτήμα τι έμψυχον» (ό.π. 1253b, 36-7).
Αλλά δεν είμαι μόνο εγώ που ξύνω το κεφάλι μου: και στις μέρες του Αριστοτέλη υπήρχαν σκεπτόμενοι Έλληνες που έβλεπαν «το δεσπόζειν παρά φύσιν». Η φύση δεν γεννά ούτε δούλους ούτε βασιλιάδες. Γεννά μόνο ελεύθερους (και ξεβράκωτους) ανθρώπους. Αυτή την εντύπωση έχω.
Αλλά ίσως εδώ αδικούμε τον Αριστοτέλη, αφού δεν τεντώσαμε συμπαθητικό αφτί και στα υπόλοιπα που λέει. Πρέπει να δούμε ολόκληρη τη σκέψη του. Λέει, λοιπόν, ο Σταγειρίτης σοφός (σε ελεύθερη μετάφραση):
Η ΣΚΕΨΗ
«Ας ασχοληθούμε πρώτα με τον αφέντη και τον δούλο για να δούμε και τη χρησιμότητά τους στις αμοιβαίες ανάγκες, και αν μπορούμε να σχηματίσουμε τελειότερες γνώμες γι’ αυτούς, από αυτές που τώρα έχουμε…
»Αφού λοιπόν η απόκτηση είναι σπουδαίο κεφάλαιο της οικογένειας, είναι επόμενο ότι και η τέχνη της απόκτησης είναι κομμάτι της οικιακής οικονομίας (γιατί χωρίς τα προς το ζην απαραίτητα είδη, ούτε να ζήσει κανείς μπορεί ούτε να ζήσει καλά), και καθώς για να ασκήσει κάποιος ορισμένες τέχνες, απαραίτητα είναι τα κατάλληλα εργαλεία για το τέλειωμα του έργου, έτσι και στην τέχνη της οικιακής οικονομίας απαραίτητα είναι τα κατάλληλα εργαλεία. Και από τα εργαλεία αυτά, άλλα είναι άψυχα, άλλα είναι έμψυχα (όπως π.χ. για τον κυβερνήτη του πλοίου το πηδάλιο είναι άψυχο, ενώ ο πρωραίος είναι έμψυχος. Ο εργάτης στις τέχνες θεωρείται είδος εργαλείου).
»Έτσι λοιπόν και στην τέχνη της οικιακής οικονομίας το κτήμα είναι εργαλείο για να ζήσει κανείς, και η απόκτηση πλούτου δεν είναι τίποτε άλλο παρά απόκτηση πολλών τέτοιων εργαλείων, και ο δούλος είναι ένα ζωντανό κτήμα. Αλλά ο κάθε υπηρέτης είναι το κυριότερο εργαλείο ανάμεσα στα άλλα εργαλεία» (Πολιτικά, 1253b 16-38).
Όμως πώς δικαιολογεί ο Αριστοτέλης τα πιο πάνω; Τα δικαιολογεί με παρομοιώσεις. Συγκεκριμένα, λέει:
«Διότι εάν το καθένα από τα εργαλεία είχε τη δύναμη ν’ αποτελειώνει το έργο του από μόνο του ύστερα από μια απλή διαταγή ή αυθόρμητα, όπως λένε για τους αυτοκίνητους ανθρώπους [ρομπότ] που κατασκεύασε ο Δαίδαλος ή τους τρίποδες του Ήφαιστου, για τους οποίους ο ποιητής [Όμηρος] λέει ότι αυτόματα εκτελούσαν την εργασία τους στο εργαστήριο του θεού, εάν την ίδια δύναμη είχαν οι κερκίδες στα υφαντήρια να υφαίνουν μόνες τους, και τα πλήκτρα να παίζουν μόνα τους την κιθάρα, τότε δεν θα χρειάζονταν εργάτες οι αρχιτεχνίτες ούτε δούλους οι δεσπότες.
»Όσα λοιπόν ονομάζονται εργαλεία, είναι εργαλεία παραγωγής. Το κτήμα όμως είναι απλά εργαλείο χρήσης . . . Επειδή η παραγωγή και η χρήση διαφέρουν ως προς το είδος, έχουν όμως και τα δύο ανάγκη από ξεχωριστά εργαλεία, είναι ανάγκη και αυτά να έχουν την ανάλογη διαφορά μεταξύ τους.
»Αλλά η ζωή του ανθρώπου είναι χρήση [πράξη] όχι παραγωγή πραγμάτων. Γι’ αυτό και ο δούλος εξυπηρετεί τις σχετικές με τη χρήση ανάγκες του αφέντη του… Ο δούλος όχι μόνο δούλος του αφέντη του είναι, αλλά και του ανήκει ολοκληρωτικά (ο δε δούλος ου μόνον δεσπότου δούλος εστίν, αλλά και όλως εκείνου).
»Απ’ όλα αυτά καταδεικνύεται ποιο είναι η φύση του δούλου και ποια η δυναμικότητά του. Έτσι, δούλος είναι από τη φύση του εκείνος που, ενώ είναι άνθρωπος, δεν ανήκει στον εαυτό του, αλλά σε άλλον» (ό.π. 1253b, 39-43, 1254a, 15-8).
Μάλιστα. Αυτά λέει ο Αριστοτέλης. Αλλά εσείς δεν είστε υποχρεωμένοι να γονατίσετε μπροστά στα μεγάλα ονόματα. Έχετε τον δικό σας νου και τη δική σας κρίση για να πείτε: «Διαφωνώ»!