Με το ποίημα «Ιθάκη» κλείνω τη σειρά για την ποίηση του Κ. Π. Καβάφη, που άρχισα στις 24 Ιανουαρίου 2013, στο πλαίσιο των 150 χρόνων από τη γέννησή του (Αλεξάνδρεια, 1863). Το ποίημα αυτό ο Καβάφης το εμπνεύσθηκε από τον ομηρικό ήρωα Οδυσσέα, και τον προσφιλή προορισμό του, την Ιθάκη.
Ο ίδιος ο Καβάφης έγραψε τα ακόλουθα για το εν λόγω ποίημά του:
«Ο άνθρωπος εις την ζωήν του επιδιώκων ένα σκοπόν (την Ιθάκη) αποκτά πείραν, γνώσιν και ενίοτε αγαθά ανώτερα του σκοπού αυτού καθ’ εαυτού. Κάποτε δε την «Ιθάκην», όταν φθάσει εις το τέρμα των προσπαθειών του, την ευρίσκει πτωχικήν, κατωτέραν των προσδοκιών του∙ εν τούτοις η Ιθάκη δεν τον γέλασε διότι:
«Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα,
ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν».
Ας δούμε όμως πρώτα το ποίημα στην ολότητά του.
Ιθάκη
Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,
να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος,
γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις.
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι,
τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις,
αν μέν’ η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή
συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει.
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις,
αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου,
αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου.
Να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος.
Πολλά τα καλοκαιρινά πρωϊά να είναι
που με τι ευχαρίστησι, με τι χαρά
θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοειδωμένους·
να σταματήσεις σ’ εμπορεία Φοινικικά,
και τες καλές πραγμάτειες ν’ αποκτήσεις,
σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κ’ έβενους,
και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής,
όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά·
σε πόλεις Αιγυπτιακές πολλές να πας,
να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους.
Πάντα στον νου σου νάχεις την Ιθάκη.
Το φθάσιμον εκεί είν’ ο προορισμός σου.
Αλλά μη βιάζεις το ταξίδι διόλου.
Καλλίτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει·
και γέρος πια ν’ αράξεις στο νησί,
πλούσιος με όσα κέρδισες στον δρόμο,
μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη.
Η Ιθάκη σ’ έδωσε τ’ ωραίο ταξίδι.
Χωρίς αυτήν δεν θάβγαινες στον δρόμο.
Άλλα δεν έχει να σε δώσει πια.
Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε.
Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα,
ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν.
Ο Καβάφης ξαφνιάζει τον αναγνώστη με τους τρεις πρώτους στίχους του ποιήματος:
«Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,/ να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος, /
γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις».
Πρώτα απ’ όλα, ο Καβάφης μιλάει για πηγαιμό για την Ιθάκη, ενώ εμείς γνωρίζουμε από την Οδύσσεια του Ομήρου πως ο Οδυσσέας συνδέεται με την επιστροφή στην Ιθάκη, μετά τη λήξη του Τρωικού Πολέμου.
Το ξάφνιασμα επιτείνεται και από το γεγονός ότι όταν ξεκινάμε με προορισμό κάποιον συγκεκριμένο τόπο, το τελευταίο πράγμα που θα επιθυμούσαμε είναι «νάναι μακρύς ο δρόμος, γεμάτος περιπέτειες…».
Μόνο όταν φτάσουμε στον τελευταίο στίχο του ποιήματος «ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν» συνειδητοποιούμε από τον πληθυντικό «Ιθάκες» πως ο Καβάφης μετέτρεψε το νησί Ιθάκη σε σύμβολο, που σημαίνει τους στόχους που έχουμε θέσει στη ζωή μας, και για την πραγματοποίηση των οποίων αγωνιζόμαστε.
Η έκπληξη όμως δεν σταματάει εδώ. Ο ποιητής μάς λέει να μην απογοητευθούμε αν, φτάνοντας στο τέρμα της πορείας διαπιστώσουμε πως η Ιθάκη είναι «πτωχική», με άλλα λόγια αν οι στόχοι μας δεν επέφεραν τα οφέλη που περιμέναμε στην αρχή της πορείας, δηλαδή της ζωής μας.
Στους δύο τελευταίους στίχους:
«Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα, / ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν»
ο Καβάφης μας δίνει την εξήγηση γιατί δεν πρέπει να απογοητευθούμε αν βρούμε την «Ιθάκη» πτωχική, όπως λέει, καθώς εκείνο που μετράει δεν είναι τόσο η πραγματοποίηση των στόχων μας, όπως τους προσδιορίσαμε αρχικά, αλλά οι εμπειρίες που αποκομίσαμε, και οι γνώσεις που αποκτήσαμε, κατά τη διάρκεια της ζωής μας. Όλα αυτά ο Καβάφης τα δίνει με τη μορφή συμβόλων, τα οποία χρήζουν μιας κάποιας ερμηνείας.
Η ΑΠΟΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΜΒΟΛΩΝ
«Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας, / τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι,».
Στους παραπάνω στίχους ο Καβάφης αναφέρεται σε κάποιους από τους κινδύνους που ο Οδυσσέας αντιμετώπισε στο δεκάχρονο ταξίδι της επιστροφής στην ιδιαίτερη πατρίδα του Ιθάκη.
Οι Λαιστρυγόνες, κατά τον Όμηρο, ήταν μια μυθική φυλή γιγαντόσωμων ανθρωποφάγων, που ζούσαν σε μια περιοχή της Ιταλίας ή στη Σικελία.
Οι Κύκλωπες ήταν μονόφθαλμοι γίγαντες, που ζούσαν σε μια μακρινή χώρα, χωρίς νόμους. Έναν από αυτούς, τον Πολύφημο, γιο του Ποσειδώνα, ο Οδυσσέας τον τύφλωσε, για να μπορέσει να γλιτώσει. Ο Ποσειδώνας, για εκδίκηση, έκανε ότι μπορούσε για να εμποδίσει την επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη, χωρίς όμως να το κατορθώσει.
Στο ποίημα του Καβάφη οι Λαιστρυγόνες, οι Κύκλωπες και ο Ποσειδώνας λειτουργούν ως σύμβολα για τα εμπόδια και τους κινδύνους που φανταζόμαστε πως θα αντιμετωπίσουμε στην πραγματοποίηση των στόχων που έχουμε θέσει στη ζωή μας.
Σύμφωνα με τον Καβάφη, τέτοια εμπόδια είναι συχνά αποκυήματα της φαντασίας, των δισταγμών και των αμφιβολιών μας, ή και αν υπάρχουν, εμείς συχνά τα μεγαλοποιούμε σε βαθμό που μας αποπροσανατολίζουν από τον πραγματικό μας σκοπό και στόχο. Ο Καβάφης, απευθυνόμενος στον αναγνώστη του ποιήματος, γράφει πως τα εμπόδια αυτά, υπαρκτά ή φανταστικά, θα τα υπερπηδήσει αν:
«αν μέν’ η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή / συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει».
Στο δεύτερο μέρος του ποιήματος ο Καβάφης, πάλι με τη χρήση συμβόλων, κάνει αναφορά σε τρόπους με τους οποίους, κατά τη διάρκεια της ζωής του ο άνθρωπος μπορεί να αξιοποιήσει τις ευκαιρίες που του δίδονται να διευρύνει τις εμπειρίες του και να εμπλουτίσει τις γνώσεις του. Εδώ δύο είναι τα κύρια σύμβολα που χρησιμοποιεί ο Καβάφης:
«εμπορεία Φοινικικά», και «πόλεις Αιγυπτιακές».
Στην αρχαιότητα οι Φοίνικες ήταν γνωστοί για το αναπτυγμένο τους εμπόριο και για τον αξιόλογο πολιτισμό τους. Εδώ ο Καβάφης τονίζει πως στη ζωή του ο άνθρωπος έχει ανάγκη και από κάποιες υλικές, αλλά και αισθησιακές, απολαύσεις. Εξάλλου, δεν πρέπει να λησμονούμε και τα ηδονικά (αισθησιακά) ποιήματά του. Τονίζει όμως ο Καβάφης πως ο άνθρωπος πρέπει να είναι και επιλεκτικός στις προτιμήσεις του, όπως υποδηλώνεται από τους στίχους
«και τες καλές πραγμάτειες ν’ αποκτήσεις, / σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κ’ έβενους».
Οι στίχοι «σε πόλεις Αιγυπτιακές πολλές να πας, / να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους» τονίζουν την αξία της γνώσης, την απόκτηση της οποίας ο άνθρωπος θα πρέπει να επιδιώκει καθ’ όλη τη διάρκεια του βίου του. Όπως γνωρίζουμε, η αρχαία Αίγυπτος ήταν φημισμένη για τον πολιτισμό της και γα τις γνώσεις των σοφών ιερέων της.
Ο Καβάφης παροτρύνει τους αναγνώστες του να καθοδηγούνται πάντοτε από τα υψηλά τους ιδανικά, και να απολαμβάνουν τα αγαθά που τους προσφέρει η ζωή, χωρίς να βιάζονται να ολοκληρώσουν το ταξίδι για την Ιθάκη, με άλλα λόγια να μην βιαστούν στην επίτευξη των στόχων τους. Κι αν, όπως λέει
«Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε», να μην απογοητευθείς, γιατί
«Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα,
ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν».
Ξαφνικά, η Ιθάκη έγινε Ιθάκες. Από νησί Ιθάκη, στο οποίο ο Οδυσσέας έκανε σκοπό της ζωής του να επιστρέψει, γίνεται οι στόχοι, οι σκοποί, που μας δίνουν την ευκαιρία να ξεκινήσουμε μια πορεία που διαρκεί μια ολόκληρη ζωή, κατά τη διάρκεια της οποίας θα αποκτήσουμε γνώσεις, και θα απολαύσουμε τα αγαθά της ζωής.
Όπως στο ποίημα «Θερμοπύλες», που σχολίασα στις 28/2, είδαμε πως αξία έχει ο αγώνας, αυτός καθ’ εαυτόν, και όχι η όποια έκβασή του, έτσι και στο υπό συζήτηση ποίημα, η Ιθάκη απλώς αποτελεί το κίνητρο που μας βγάζει στο δρόμο. Το πώς εμείς θα αξιοποιήσουμε τις ευκαιρίες που παρουσιάζονται στην πορεία της ζωής μας, εξαρτάται από τη δική μας κρίση, και τις δικές μας επιλογές.
Βιβλιογραφία
Κ. Π. Καβάφη «Ποιήματα, Α΄- Β΄, Ίκαρος, Αθήνα 1973
Ε. Π. Παπανούτσου «Παλαμάς, Καβάφης, Σικελιανός», Ίκαρος, Αθήνα 1971
Κ. Θ. Δημαρά «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», Ίκαρος, Αθήνα 1968
Λίνου Πολίτη «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1980
Ι. Α. Σαρεγιάννη «Σχόλια στον Καβάφη», Ίκαρος, Αθήνα 1973
Νέα Εστία, «Αφιέρωμα στον Κ. Π. Καβάφη», Τεύχος 872, 1963
Επιθεώρηση Τέχνης, «Αφιέρωμα στον Καβάφη», Τεύχος 108, 1963