Η μνήμη του βάλλεται σχεδόν από τη στιγμή της σύλληψής του. «Είναι μια ένδοξη σελίδα της Ιστορίας μας που ουδέποτε γράφτηκε και ούτε θα γραφτεί ποτέ» συνοψίζει ο Χάινριχ Χίμλερ, αρχηγός των Ες Ες και «αρχιτέκτονας» του Ολοκαυτώματος. Αναφέρεται στην «τελική λύση» (Endlösung), στην «εκκένωση» (Aussiedlung), στην «ειδική μεταχείριση» (Sonderbehandlung), οι Ναζί, άλλωστε, αρέσκονται σε ευφάνταστες κωδικές λέξεις και αποφεύγουν τις πιο «μπανάλ», όπως «θανάτωση», «αφανισμός», «εξόντωση». Στόχος είναι μια Ευρώπη «Judenrein» (χωρίς εβραίους). Το πλέον αποτρόπαιο κεφάλαιο της Ιστορίας τού 20ού αιώνα προλαβαίνει τελικώς να «γραφτεί», παρά τις εναγώνιες προσπάθειες του ναζιστικού μηχανισμού να αφανίσει ακόμη και τα πειστήρια. Ως το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου δολοφονούνται στη γερμανοκρατούμενη Ευρώπη 6 εκατομμύρια εβραίοι (τον μεγαλύτερο φόρο αίματος πληρώνουν οι εβραίοι της Γερμανίας, της Πολωνίας και της Σοβιετικής Ένωσης). Ο Μιχαέλ Μόλχο θα γράψει στον Α΄ Τόμο του «In Memoriam» (1948): «H εβραϊκή διασπορά στη “χριστιανική” Ευρώπη είχε γνωρίσει αμέτρητους διωγμούς… αλλά έλειπε ένα ιστορικό προηγούμενο για το απύθμενο φυλετικό μίσος της ναζιστικής ηγεσίας, καθώς και για την ψυχρή, γραφειοκρατική τελειότητα με την οποία μεθοδεύτηκε ο διωγμός – μετατρέποντάς τον σε γενοκτονία».

Η μνήμη του Ολοκαυτώματος-«αμερικανοτραφής» όρος που επικράτησε μεταπολεμικά, οι εβραίοι προτιμούν το «Shoa» (Σοά), την εβραϊκή λέξη για τη γενοκτονία, την καταστροφή – θα βιώσει τη δική της πολυτάραχη ιστορία. Οι πρώτοι επιζώντες που επιστρέφουν από το Άουσβιτς και τα άλλα στρατόπεδα θανάτου αντιμετωπίζονται με δυσπιστία. Κανείς, στην αρχή, δεν μπορεί να πιστέψει το μέγεθος της ναζιστικής θηριωδίας.

Τα πρώτα χρόνια μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου (γνωστά και ως η περίοδος της «Μεγάλης σιωπής), το εβραϊκό Ολοκαύτωμα είναι ακόμη και στο Ισραήλ ένα μεγάλο ταμπού (οι γονείς δεν μιλούσαν ποτέ για αυτό στα παιδιά και τα παιδιά δεν τολμούσαν να ρωτήσουν). Το χειρόγραφο του ιταλοεβραίου συγγραφέα Πρίμο Λέβι για το Αουσβιτς απορρίπτεται το 1947 από τον μεγάλο εκδοτικό οίκο Einaudi και κυκλοφορεί μόνο σε μία «τοπική» έκδοση. Η πρώτη αφύπνιση θα έρθει το 1961 με τη δίκη στο Ισραήλ του ενορχηστρωτή της «Τελικής λύσης», Αντολφ Αϊχμαν, ο οποίος θεωρείται από το δικαστήριο «hostis generis humanis» (εχθρός του ανθρώπινου γένους).
Επιζώντες αποφασίζουν να βγουν μπροστά και να μιλήσουν. Η Χάνα Αρεντ, που καλύπτει τη δίκη για λογαριασμό του «New Yorker», σοκάρει με το αιρετικό βιβλίο της «Ο Αϊχμαν στην Ιερουσαλήμ», μια «έκθεση για την κοινοτοπία του κακού», στην οποία, μεταξύ άλλων, σημειώνει: «Το πρόβλημα με τον Αϊχμαν ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν αυτόν και ότι οι περισσότεροι δεν ήταν διεστραμμένοι, ούτε σαδιστές, αλλά ήταν, και εξακολουθούν να είναι, φοβερά και τρομερά φυσιολογικοί».

Τη δεκαετία του ’80 το παγκόσμιο ενδιαφέρον κορυφώνεται, οι κοινωνίες της Ευρώπης παλεύουν να επουλώσουν αυτό το ανοιχτό «πολιτιστικό τραύμα», συνεχίζεται η έκρηξη της «στρατοπεδικής λογοτεχνίας» και των μαρτυριών των επιζώντων, το Ολοκαύτωμα γίνεται αντικείμενο μελέτης και σχεδόν «ηδονοβλεπτικών» οικειοποιήσεων (π.χ. η ομώνυμη τηλεοπτική σειρά του 1978 από το NBC και η ταινία «H εκλογή της Σόφι», του 1982, με μια σπαρακτική Μέριλ Στριπ). Τη δεκαετία του ’90 στα αμερικανικά πανεπιστήμια ανθούν τα Holocaust Studies, ο Σπίλμπεργκ «σαρώνει» τα Οσκαρ με τη «Λίστα του Σίντλερ», την ίδια χρονιά (1993) που ανοίγουν τις πόρτες τους το Μουσείο της Ανοχής – Κέντρο Σιμόν Βίζενταλ στο Λος Άντζελες και το Μουσείο του Ολοκαυτώματος στην Ουάσιγκτον.

Σήμερα, σχεδόν 70 χρόνια μετά, πληθαίνουν οι τόποι μνήμης, οι ημέρες μνήμης (η 27η Ιανουαρίου έχει θεσπιστεί από το 2004 και στην Ελλάδα ως Ημέρα Μνήμης της Γενοκτονίας των ευρωπαίων εβραίων) και οι εκθέσεις (π.χ. «Έλληνες Εβραίοι στην Εθνική Αντίσταση», μέχρι τον Απρίλιο του 2014 στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος). Τον περασμένο Αύγουστο η Άνγκελα Μέρκελ επισκέφθηκε (έστω προεκλογικά) το στρατόπεδο Νταχάου, δηλώνοντας «Η θύμηση της μοίρας (των κρατουμένων) με γεμίζει βαθιά θλίψη και ντροπή», ενώ το γερμανικό Δημόσιο πρόκειται να συνεισφέρει 772 εκατομμύρια ευρώ μεταξύ 2014-2017 για να παρασχεθεί φροντίδα στους ηλικιωμένους επιζώντες.

Πληθαίνουν, όμως, και οι αρνητές του Ολοκαυτώματος, καθώς και οι αντεγκλήσεις για την ποινικοποίηση της άρνησης (το 2006 ο βρετανός ιστορικός Ντέιβιντ Ιρβινγκ «έφαγε» 13 μήνες σε αυστριακή φυλακή). «Το να αρνείται κανείς πράγματα για τα οποία γνωρίζουμε τόσες λεπτομέρειες δεν μπορεί να συμβαίνει παρά για συγκεκριμένους πολιτικούς λόγους» λέει ο Μαρκ Μαζάουερ. Τελικά, οι επόμενες γενιές θα θυμούνται το Ολοκαύτωμα; Όπως έγραψε ο γάλλος φιλόσοφος Τσβετάν Τοντορόφ: «Τα ολοκληρωτικά καθεστώτα του 20ού αιώνα αποκάλυψαν την ύπαρξη ενός κινδύνου που κανείς ως τότε δεν υποψιαζόταν: του κινδύνου διαγραφής της μνήμης».

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΜΑΡΤΥΡΑ

Ο 85χρονος Ισαάκ Μιζάν μιλάει σταθερά και νηφάλια. Η αφήγησή του είναι απογυμνωμένη από κάθε συγκινησιακή φόρτιση. Ένας από τους μετρημένους στα δάχτυλα εναπομείναντες ελληνοεβραίους του Άουσβιτς, ένας μακάβριος «σταρ» του Ολοκαυτώματος, καταθέτει στο BHmagazino την προσωπική του μνήμη, αναπόσπαστο κομμάτι μιας ανείπωτης συλλογικής μνήμης. Ενα αυστραλιανό τηλεοπτικό συνεργείο τον περιμένει. Η σκηνοθέτις-ερευνήτρια Κάρολ Γκόρντον ετοιμάζει ντοκυμαντέρ («Shira’s Journey») για τις ελληνικές εβραϊκές κοινότητες πριν και μετά τη γενοκτονία: «Φανταστείτε ότι στην Αυστραλία το Ολοκαύτωμα εντάχθηκε στη διδακτέα ύλη μόλις πέρυσι. Πριν από τρία χρόνια, μια εξαδέλφη μου, δασκάλα στη Μελβούρνη, μίλησε για αυτό στην τάξη. Υπήρξαν αντιδράσεις από τους γονείς, της έκανε, μάλιστα, εντύπωση ότι πολλοί ήταν Έλληνες. Στο τέλος, την απέλυσαν».

Ο δεκάχρονος Βίκτορ, που τυχαίνει να είναι παρών κατά τη διάρκεια της συνέντευξης, ζητάει από τον Ισαάκ Μιζάν να του δείξει το διάστικτο γαλαζωπό νούμερο στον αριστερό του βραχίονα. Σχεδόν πάντα τα παιδιά στα γυμνάσια και στα λύκεια που επισκέπτεται ανά την Ελλάδα τού ζητούν να το δουν: 182641. «Μια μέρα είδα μέσα στο στρατόπεδο δύο από τις αδελφές μου να περνούν από μπροστά μου με ξυρισμένο κεφάλι. Ήμουν ο μικρότερος, μόλις 16 χρόνων, το χαϊδεμένο παιδί της οικογένειας, και μου πέταξαν το μερίδιο από το ψωμί τους. Όταν το θυμάμαι, συνέχεια κλαίω» λέει, αλλά τα μάτια του δεν «γεμίζουν», η φωνή του δεν σπάει. Οι γονείς του και τρεις αδελφές του ήταν τελικά από εκείνους που «έφυγαν με τα φορτηγά». Όσο για τα ξαδέλφια του, τα είχαν τοποθετήσει στους κόλπους των Sonderkommando, μια από τις πλέον σαδιστικές ναζιστικές επινοήσεις, όπου οι ίδιοι οι εβραίοι καλούνταν να κάνουν τις «αγγαρείες» στους θαλάμους αερίων και στα κρεματόρια. Μια μέρα που ανέβασε 40 πυρετό έτρεξε να κρυφτεί εκεί δίπλα τους, στον θάλαμο 13 («εκεί που οι φούρνοι έκαιγαν 100 με 120 πτώματα την ημέρα»), για να μην τον βρουν οι «κάπο» και τον κρίνουν «μη ικανό για εργασία».

Ο κ. Μιζάν ουδέποτε θέλησε να φύγει από την Ελλάδα. Ζει στην Αθήνα, αλλά διατηρεί ισχυρούς δεσμούς με την αγαπημένη του Αρτα, εκεί όπου γεννήθηκε και εκεί όπου το βράδυ της 24ης Μαρτίου 1944 τον συνέλαβαν μαζί με τους δικούς του οι Ναζί. Θυμάται εκεί πέρυσι μια εκδήλωση μνήμης. «Μόλις έβγαλα τον λόγο μου, πήγα και κάθισα δίπλα στη γυναίκα μου, στην πρώτη σειρά. Δεν ξέρω τι συνέβη. Άρχισα να ρίχνω κάθε λίγο ματιές πίσω μου. Ένιωσα ότι με κυνηγούσαν ξανά οι Γερμανοί. Αυτό διήρκεσε τρία-τέσσερα λεπτά. Ίσως ήταν η φόρτιση, σε κάθε τέτοια εκδήλωση υποφέρω…». Θεωρεί, όμως, καθήκον του να διασαλπίζει τη μνήμη του Ολοκαυτώματος. Για τις νεότερες γενιές. «Um nicht vergessen werden» (για να μην ξεχάσουν).

Σχεδόν 70 χρόνια μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η «εποχή του μάρτυρα» (L’ ure du témoin) οδεύει προς το τέλος της. Οι επιζώντες, ακόμη και εκείνοι από την «άλλη πλευρά», λιγοστεύουν (μόλις πρόσφατα απεβίωσε σε ηλικία 96 ετών ο σωματοφύλακας του Χίτλερ, Ρόχους Μις, ενώ το περασμένο καλοκαίρι το Κέντρο Βίζενταλ εγκαινίασε την εκστρατεία «Τελευταία ευκαιρία» για τον εντοπισμό των λιγοστών εγκληματιών πολέμου που βρίσκονται ακόμη εν ζωή, με κεντρικό σύνθημα «Αργά, αλλά όχι πολύ αργά»). Κάποιοι φοβούνται ότι, μόλις λείψουν αυτές οι πρωτοπρόσωπες μαρτυρίες, η μνήμη του Ολοκαυτώματος θα γίνει ακόμη πιο εύθραυστη. «H ζωντανή ανθρώπινη παρουσία προκαλεί ιδιαίτερη συγκίνηση και έχει αδιαμφισβήτητα μεγάλη δύναμη, αλλά είναι ο ευκολότερος δρόμος» λέει η ιστορικός Οντέτ Βαρών-Βασάρ, συγγραφέας του βιβλίου «Η ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης: Κείμενα για τη γενοκτονία των Εβραίων» (εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας). Άλλωστε η Ελλάδα δεν θυμήθηκε παρά μόνο όψιμα τους δικούς της επιζώντες (ή «ομήρους», όπως προτιμούν να αυτοαποκαλούνται). «Ίσως είναι και η τελευταία χώρα της Ευρώπης που αφυπνίστηκε σε σχέση με το Ολοκαύτωμα. Οι μαρτυρίες των 2.000 ελλήνων εβραίων που επέστρεψαν από τα ναζιστικά στρατόπεδα δεν ακούστηκαν όταν έπρεπε» υπογραμμίζει η κ. Βαρών-Βασάρ. «Την πρώτη εποχή των μαρτύρων (από τη δεκαετία του ’60 ως και τη δεκαετία του ’80) στην ουσία τη χάσαμε στην Ελλάδα. Εδώ η αφύπνιση ξεκινά σε κλειστό ακόμη ακαδημαϊκό χώρο στις αρχές της δεκαετίας του ’90 και μόνο από το 2000 και μετά η κοινωνία μας θα έρθει αντιμέτωπη με τη μνήμη του γεγονότος».

Όμως δεν είναι μόνο οι αυτόπτες μάρτυρες που κρατούν ζωντανή τη μνήμη της γενοκτονίας των εβραίων. «Οι επόμενες γενιές», σημειώνει η κ. Βαρών-Βασάρ, «δεν θα έχουν ζωντανή την εικόνα, αλλά θα έχουν τις μαρτυρίες. Αυτή τη στιγμή υπάρχουν δεκάδες χιλιάδες,  καταγεγραμμένες με όλους τους τρόπους (έντυπα και οπτικοακουστικά μέσα, αρκετά ψηφιοποιημένα), σε πολλά κέντρα, σε όλον τον κόσμο (μόνο στο Ίδρυμα για τη Μνήμη της Σοά, το οποίο ίδρυσε ο Στίβεν Σπίλμπεργκ, υπάρχουν 52.000, επισκέψιμες από το Πανεπιστήμιο Αθηνών και το Αριστοτέλειο).

Οποιοσδήποτε θελήσει να πλησιάσει την ιστορία του Ολοκαυτώματος δεν θα βρει, λόγου χάρη, τον ίδιο τον Πρίμο Λέβι που πήγαινε στα ιταλικά σχολεία, θα βρει όμως τη φωνή του, την εικόνα του, τα γραπτά του. Για τα χαρακώματα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου έχουμε σήμερα βετεράνους να μας μιλήσουν; Για τη Μικρασιατική Καταστροφή περιμένουμε τις αφηγήσεις των προγόνων; Κι όμως, η μνήμη τους διατηρείται. Και για τη γενοκτονία των εβραίων θα περάσουμε από την εποχή των μαρτύρων στην εποχή της Ιστορίας. Αλλά είναι βέβαιο ότι η μνήμη αυτή θα διατηρείται, γιατί την έχουμε ανάγκη».

Η Σοά αλλάζει εποχή καθώς η ευθύνη μετατοπίζεται πλέον στη «δευτερογενή μνήμη». «Από τη στιγμή που δεν υπάρχουν πια επιζώντες, το Ολοκαύτωμα θα περάσει στις επόμενες γενιές “μετασχηματισμένο”. Οι επόμενοι θα κληθούν να πάρουν το δίδαγμά του και να το κάνουν κάτι. Θα κληθούν να αναγάγουν τη μνήμη του σε συμβολική μνήμη ενάντια σε κάθε μορφή ξενοφοβίας και ρατσισμού» τονίζει ο Ιακώβ Σιμπή, ιστορικός, τέως ακόλουθος Τύπου της πρεσβείας του Ισραήλ στην Ελλάδα και συγγραφέας (μαζί με την Καρίνα Λάμψα) του πρόσφατου βιβλίου για τον διωγμό των ελλήνων εβραίων «Η διάσωση» (εκδ. Καπόν). «Σήμερα, άλλωστε, η τάση που υπάρχει πλέον στο Ισραήλ (π.χ. στο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, που είναι το μεγαλύτερο της χώρας), αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο, είναι η ένταξη του Ολοκαυτώματος στο ευρύτερο πλαίσιο των γενοκτονιών του 20ού αιώνα. Ο νεκρός του Ολοκαυτώματος είναι ίδιος με τον νεκρό στο Δίστομο, στο Νταρφούρ, στη Συρία».

ΜΟΝΟ ΓΙΑ ΕΒΡΑΙΟΥΣ

Ένα από τα πλέον ακανθώδη ζητήματα σχετικά με τo Ολοκαύτωμα είναι η αναγωγή του σε αμιγώς «εβραϊκό ζήτημα», γεγονός που, όπως εξηγούν πολλοί ειδικοί, γεννά μια «απόμακρη συμπόνια» και του στερεί την οικουμενικότητά του. «Όχι ότι το Ολοκαύτωμα παύει ποτέ να αποτελεί δομικό στοιχείο της διάπλασης κάθε εβραίου, κεντρικό στη συνείδησή του» υπογραμμίζει ο κ. Σιμπή. «Αν πάρεις ένα χριστιανόπουλο και ένα εβραιόπουλο, που σπούδασαν στα ίδια σχολεία και έπαιξαν στον ίδιο δρόμο, και τα βάλεις δίπλα δίπλα, διαφέρουν. Γιατί το χριστιανόπουλο, μεγαλώνοντας, δεν έρχεται σε επαφή με αυτό το κομμάτι. Για ένα παιδί στο Ισραήλ (σήμερα που μιλάμε για τέταρτη γενιά πλέον), η Σοά αποτελεί το σημαντικότερο συστατικό της εβραϊκής ψυχής».

 «Δεν είναι αυτονόητο ότι το Ολοκαύτωμα αφορά τον καθένα, αν δεν ανήκει στους απογόνους των θυμάτων ή των θυτών» προσθέτει η Οντέτ Βαρών-Βασάρ. «Χρειάζεται πολλή δουλειά για να κατανοήσεις ότι σε αφορά. Άλλες χώρες και άλλες κοινωνίες δούλεψαν πολύ προς αυτή την κατεύθυνση (στη Γαλλία, λόγου χάρη, η πρώτη μνήμη που αναγνωρίστηκε ήταν των αντιστασιακών και των πολιτικών κρατουμένων, χρειάστηκαν αγώνας και χρόνος για να αναγνωριστεί η εβραϊκή μνήμη). Από εκεί και πέρα, αυτό καθίσταται ακόμη δυσκολότερο σε μια κοινωνία όπως η νεοελληνική, που είναι μαθημένη να ταυτίζει την εθνικότητα με την Ορθοδοξία. Χρειάζεται να γίνει δουλειά σε αυτό το κομμάτι, να περάσει στη γνώση, αλλά και στις συνειδήσεις, ότι οι Έλληνες μπορούν να έχουν διαφορετικά θρησκεύματα».

Τον Μάρτιο του 2013 φιλοξενήθηκε στη Θεσσαλονίκη (παρευρέθη και ο Έλληνας πρωθυπουργός) εκδήλωση μνήμης για την 70ή επέτειο έναρξης εκτοπισμού των ελλήνων εβραίων. Παρ’ όλα αυτά, ο «μέσος» Έλληνας εξακολουθεί σήμερα να αγνοεί επιδεικτικά, για παράδειγμα, ότι στα μεταγωγικά τρένα που έφευγαν για το Άουσβιτς και στα άλλα στρατόπεδα στοιβάχτηκαν και έλληνες εβραίοι (από τη Θεσσαλονίκη, τα Ιωάννινα, τη Χαλκίδα, την Κέρκυρα κ.ο.κ.). Ή ότι το ποσοστό εξόντωσης στην Ελλάδα είναι από τα υψηλότερα της Ευρώπης (ο Χάγκεν Φλάισερ γράφει ότι, από τους 71.611 ελληνοεβραίους που υπήρχαν το 1941 στην Ελλάδα, «εκτοπίστηκαν» 58.885, ποσοστό που αντιστοιχεί στο 82% του συνολικού πληθυσμού).

ΣΚΛΗΡΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

«Δεν μου αρέσει ότι σήμερα οι μαθητές διδάσκονται στα σχολεία το Ολοκαύτωμα ως ηθικό δίδαγμα τού τι είναι ικανοί να κάνουν οι άνθρωποι» δήλωνε προ ετών ο φιλέλλην βρετανός ιστορικός Μαρκ Μαζάουερ (σε συνέντευξή του στον Μάρκο Καρασαρίνη για το ΒΗmagazino, στις 1.11.2009), αναφερόμενος στη μνήμη του Ολοκαυτώματος και στην «ηδονοβλεπτική» ματιά που συνοδεύει συχνά αυτό το κεφάλαιο της ιστοριογραφίας (με τους «ναζιστές να αποτελούν σήμερα ένα είδος ηθικού μέτρου σύγκρισης ως ενσάρκωση του απόλυτου κακού»). Υπάρχει λόγος να θυμάται ή να μαθαίνει κανείς, για παράδειγμα, τις μαζικές εκτελέσεις με Zyklon B ή την κατασκευή στρωμάτων με τα μαλλιά των θυμάτων; «Πιστεύω ότι αυτό είναι από τα μεγάλα διδάγματα του Ολοκαυτώματος» τονίζει η Βαρών-Βασάρ.

«Όχι για να φέρουμε ένα παιδί αντιμέτωπο με ιστορίες φρίκης (αν θέλει, εξάλλου, τις βρίσκει σε αφθονία στο Διαδίκτυο), αλλά για να δείξουμε ακριβώς το έσχατο σημείο στο οποίο οδηγήθηκε ο άνθρωπος τυφλωμένος από τον ρατσισμό. Διότι αυτή η ιστορία δεν αφορά μόνο εβραίους ούτε μόνο Γερμανούς (για να μη μιλάμε μόνο για αυτούς που το υπέστησαν, αλλά και εκείνους που το διέπραξαν). Αφορά ανθρώπους. Είναι ένα μεγάλο μάθημα για το πού μπορεί να οδηγηθεί κανείς από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο αξίζει να περάσει στην εκπαίδευση αναλυτικά, αυτό είναι το σημείο που καθιστά την εβραϊκή γενοκτονία οικουμενική. Το να διδαχτείς σήμερα για το Ολοκαύτωμα σε κάνει περισσότερο Ευρωπαίο, επειδή είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ευρωπαϊκής Ιστορίας. Δεν πρόκειται για εβραίους, μόνο οι Ναζί απομόνωναν αυτή την ιδιότητα στα θύματά τους, αρνούμενοι κάθε άλλη. Πέρα από την εβραϊκή καταγωγή τους, πρόκειται για Γερμανούς, Γάλλους, Πολωνούς, Ρώσους, Έλληνες, Ιταλούς, Τσέχους, Αυστριακούς, Ούγγρους… Και είναι σημαντικό η μνήμη και το δίδαγμα του Ολοκαυτώματος να είναι στην καρδιά της νέας ευρωπαϊκής συλλογικής μνήμης».

Σήμερα η διδασκαλία του Ολοκαυτώματος (σχεδόν ανύπαρκτη στα παλαιότερα σχολικά εγχειρίδια) έχει καταλάβει τη δική της (σίγουρα όχι περίοπτη) θέση στην ελληνική εκπαίδευση (με αφετηρία τη Στ΄ Δημοτικού). Θεωρείται, βέβαια, σε αρκετές σχολικές τάξεις ένα από τα ανεπίσημα «ιστορικά ταμπού» (όπως και ο Εμφύλιος), από τα κεφάλαια στα οποία ο καθηγητής συχνά δεν προλαβαίνει να φτάσει… Την άνοιξη του 2012 το υπουργείο Παιδείας στήριξε την πρώτη επίσκεψη 20 (χριστιανών ορθόδοξων) μαθητών της Β΄ Λυκείου (από διάφορα σχολεία της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης) στο πιο «πρωτόγνωρο εργοστάσιο θανάτου»: το Άουσβιτς. «Για τα παιδιά που πήραν μέρος υπήρχε μεγάλη ενημέρωση πριν και εξίσου μεγάλη “αποθεραπεία” μετά. Ενα παιδί 17 χρόνων δεν το πας στο Άουσβιτς για να το τρομοκρατήσεις» σημειώνει στο BHmagazino ο γενικός γραμματέας Θρησκευμάτων του υπουργείου Παιδείας Γιώργος Καλαντζής. «Δεν μπορείς να γίνεις καλύτερος αν δεν μάθεις μέχρι πού μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος.

Βεβαίως, έχουν γίνει και άλλες γενοκτονίες (και το ελληνικό γένος έχει υποστεί πολλές), αλλά η βιομηχανική λογική “ανοίγω ένα εργοστάσιο για να εξοντώσω ανθρώπους” δεν υπήρξε πουθενά αλλού. Η επίσκεψη αυτή των παιδιών είχε μεγάλο αντίκτυπο έξω από τη χώρα. Και το λέω αυτό επειδή ενδιαφέρει σήμερα ιδιαίτερα η διεθνής εικόνα της Ελλάδας να μην είναι εκείνη του αγκυλωτού σταυρού».

Ενδεικτικό προς αυτή την κατεύθυνση και το εκπαιδευτικό σεμινάριο «Διδάσκοντας το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα», το οποίο διοργάνωσε το 2011 το εξαιρετικά ενεργό Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος, υπό την αιγίδα του υπουργείου Παιδείας. «Δεν προσπαθούμε να μάθουμε στα παιδιά την εβραϊκή Ιστορία, δεν μας ενδιαφέρει αυτό» υπογραμμίζει ο κ. Καλαντζής. «Κέντρο και αυτού του (προαιρετικού) σεμιναρίου είναι το πώς να διδάξεις στα παιδιά ότι το Ολοκαύτωμα δεν το έκαναν ο Χίτλερ και ο Χίμλερ από μόνοι τους. Χιλιάδες καθημερινοί άνθρωποι μπήκαν σε αυτή τη διαδικασία. Το Ολοκαύτωμα απαντά σε μια πολύ βασική ερώτηση: “Εμείς σήμερα τι άνθρωποι θέλουμε να είμαστε; Θέλουμε να έχουμε έναν πολιτισμό που να ποινικοποιεί το διαφορετικό;». Μαθητές και ουκ ολίγοι ευαισθητοποιημένοι εκπαιδευτικοί (ανάμεσά τους και θεολόγοι) κινητοποιήθηκαν, χωρίς βεβαίως να λείψουν τα παρατράγουδα. «Διευθυντές σχολείων, και στην Αθήνα και στην επαρχία, αρνήθηκαν να ενημερώσουν δασκάλους και καθηγητές για αυτό το σεμινάριο επιμόρφωσης που είχαν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν» καταθέτει στο BΗmagazino η διευθύντρια του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος Ζανέτ Μπατίνου. «Αρκετοί εκπαιδευτικοί μάς πήραν τηλέφωνο στο μουσείο επειδή δεν είχαν καμία ενημέρωση, παρ’ ότι είχε έρθει εγκύκλιος από το υπουργείο. Σε αρκετές περιπτώσεις, διευθυντές σχολείων, και παλιότερα, κατά τη διάρκεια της δεύτερης Ιντιφάντα, είπαν σε δασκάλους: “Αν είναι δυνατόν να θέλουν οι εβραίοι να ‘επιμορφώσουν’ για το Ολοκαύτωμά τους, όταν οι ίδιοι κάνουν Ολοκαύτωμα στους Παλαιστίνιους”».

Η σημερινή Γερμανία κληρονομεί την «ηθική συνυπευθυνότητα να μην ξεχαστούν ποτέ τα δεινά, τα μαζικά εγκλήματα που διαπράχθηκαν από Γερμανούς» (από ομιλία του Γερμανού ιστορικού -από το 1985 και Έλληνα πολίτη- Χάγκεν Φλάισερ στην Ιερά Συναγωγή Αθηνών, στην Αθήνα, στις 27 Ιανουαρίου του 2011). Όπως αναφέρει στο BHmagazino ο ακόλουθος Τύπου της γερμανικής πρεσβείας στην Αθήνα Βόλφγκανγκ Ρεχενχόφερ, οι προσπάθειες της χώρας για τη διατήρηση της μνήμης του Ολοκαυτώματος «γίνεται μέσα από πολλά διαφορετικά κανάλια». Ειδικότερα στην Ελλάδα, «η Γερμανία συνεργάζεται με πολλές εβραϊκές κοινότητες. Για παράδειγμα, ο γενικός μας πρόξενος στη Θεσσαλονίκη στηρίζει την εκεί εβραϊκή κοινότητα και εργάζεται για την ευόδωση ποικίλων πρότζεκτ, όπως π.χ. είναι η δημιουργία ενός καινοτόμου ηλεκτρονικού οπτικοακουστικού συστήματος ξενάγησης στο Εβραϊκό Μουσείο της Θεσσαλονίκης». Όπως υπογραμμίζει ο κ. Ρεχενχόφερ: «Ένα πολύ σημαντικό κομμάτι της διατήρησης της μνήμης του Ολοκαυτώματος στη Γερμανία είναι η διδασκαλία του στα σχολεία. Γενικά, ο καθορισμός της διδακτέας ύλης είναι στη δικαιοδοσία κάθε ομόσπονδου κράτους χωριστά, όμως το Ολοκαύτωμα αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ύλης όλων των ομόσπονδων κρατών στο μάθημα της Ιστορίας… Ένα άλλο, πολύ σημαντικό σκέλος της διδασκαλίας του Ολοκαυτώματος είναι η διοργάνωση επισκέψεων σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, προκειμένου να γίνει η επεξεργασία και η οπτικοποίηση αυτού που έχουν διδαχθεί οι μαθητές στην τάξη».

Σε μια περίοδο αυξημένης ξενοφοβίας (με τους αρνητές να αγορεύουν πλέον μέσα στο ελληνικό Κοινοβούλιο) τα διδάγματα του Ολοκαυτώματος εμφανίζονται πιο ζωτικά από ποτέ. «Ασφαλώς η άνοδος του νεοναζισμού στις κοινωνίες της Ευρώπης καθιστά επιτακτική τη διδασκαλία τού χθες, ενός ζοφερού παρελθόντος που στοιχειώνει τη μνήμη της ηπείρου μας» τονίζει η Φωτεινή Τομαή, εμπειρογνώμων πρεσβευτής σύμβουλος Α΄, εθνική εκπρόσωπος της χώρας μας στους διεθνείς οργανισμούς IHRA, ESLI, και ITS-Bad Arolsen. «Επιτρέψτε μου, ωστόσο, να θεωρώ την ελληνική περίπτωση ιδιαίτερη, όχι μόνο λόγω του αριθμού των θυμάτων, αλλά και των πράξεων ηρωισμού αυτού του έθνους, εκείνων που ονομάστηκαν σωτήρες επειδή έκρυψαν και έσωσαν με κίνδυνο της ζωής τους συμπολίτες μας εβραίους, εκείνων των αξιωματικών του ελληνικού στρατού που βρέθηκαν εξαιτίας του θρησκεύματός τους στα στρατόπεδα θανάτου του Αουσβιτς-Μπιρκενάου και τόλμησαν, μάλιστα, να εξεγερθούν και να ανατινάξουν ένα από τα πέντε κρεματόρια…».

Η ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΘΥΤΗ ΚΑΙ ΤΟΥ ΘΥΜΑΤΟΣ

Σήμερα η συρρικνωμένη εγχώρια εβραϊκή κοινότητα (περίπου 5.000 Εβραίοι ζουν σήμερα στη Ελλάδα ) κουβαλά τις δικές της οδυνηρές μνήμες, αλλά και την πραγματικότητα ενός αυξανόμενου αντισημιτισμού. Δεν χρειάζεται να κυκλοφορείς στον δρόμο με κιπά (εβραϊκό σκουφάκι) για να αντιληφθείς το κύμα «νεο-εβραιοφοβίας» (όπως αποκαλεί το φαινόμενο ο γάλλος πολιτικός επιστήμονας Πιέρ Αντρέ Ταγκιέφ) που στην Ελλάδα δεν είναι πλέον και τόσο «αόρατο». Όπως περιγράφει στο BΗmagazino ο 40χρονος Ελληνοεβραίος καλλιτέχνης Ζ.Π.: «Ήδη από τη δεκαετία του ’80, η οικογένειά μου έβρισκε αγκυλωτούς σταυρούς έξω από την πολυκατοικία μας. Ένας θείος μου, επιζών του Άουσβιτς, μας λέει σήμερα ότι έχει αρχίσει να φοβάται. Προτρέπει, μάλιστα, εμάς τους νεότερους να φύγουμε για το Ισραήλ, αν τα πράγματα χειροτερέψουν… Πέρα, όμως, από τα ακραία φαινόμενα, παρατηρώ τόσα χρόνια ότι ακόμη και αυτοί που προσπαθούν να είναι politically correct, κάποια στιγμή θα σου πουν “οι εβραίοι έχουν τα λεφτά, κάνουν κουμάντο σε ολόκληρο τον κόσμο και φταίνε για τα πάντα”». Ο ίδιος, τρίτη γενιά του Ολοκαυτώματος, στέκεται με τον δικό του τρόπο απέναντι στο παρελθόν: «Η μητέρα μου δεν θέλει πλέον να θυμάται, συχνά αποχωρεί από τις κουβέντες, είναι από τους εβραίους που δεν άντεξαν αυτόν τον ψυχαναγκασμό ενός “χρέους”. Εγώ, αντιθέτως, ζω με την αγωνία της καταγραφής. Σίγουρα υπάρχει και ενός είδους ναρκισσισμός, αισθάνεσαι κατά κάποιον τρόπο σημαντικός. Πηγαίνω κάθε τόσο με το κασετοφωνάκι στους θείους μου και στη γιαγιά μου να ακούσω. Για μένα είναι θέμα προσωπικής ιστορίας, είναι θέματα ταυτότητας. Μαθαίνοντας για αυτούς τους ανθρώπους, για τον παππού μου που γύρισε από το Αουσβιτς, αλλά δεν μιλούσε ποτέ για αυτό, για τον άλλο παππού μου, που αν και πάσχει από Αλτσχάιμερ θυμάται πάντα τη στιγμή που κρυμμένος είδε για τελευταία φορά τις αδελφές του να παραδίδονται στους Γερμανούς, μαθαίνω για μένα. Δεν μπορεί να ζεις με κενή μνήμη».

Σήμερα, που τα διακυβεύματα της μνήμης είναι μεγάλα, το ζητούμενο ίσως είναι να παραμείνει ζωντανό το δίδαγμα και όχι (μόνο) το πένθος του Ολοκαυτώματος. «Παριστάνουμε ότι όλα αυτά έγιναν μία και μοναδική φορά σε μια δεδομένη στιγμή, σε ένα δεδομένο μέρος» λέει ο Αλέν Ρενέ στο ποιητικό του δοκίμιο-ντοκυμαντέρ «Nύχτα και καταχνιά» (1955), που προβλήθηκε προ ημερών στο 19ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Αθήνας. «Επιλέγουμε να μη βλέπουμε αυτό που μας περιβάλλει, επιλέγουμε να μην ακούμε την ατελεύτητη κραυγή της ανθρωπότητας».
* Ευχαριστούμε το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος για την πολύτιμη βοήθειά του. 

ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΑΡΝΗΤΕΣ

* «Θα δηλώσω με ειλικρίνεια και αλλού ότι αν οι Γερμανοί εθανάτωναν τους εβραιοσιωνιστάς εγώ -και πιστεύω δεν είμαι μόνος- δεν επρόκειτο να λυπηθώ. Οι εβραιοσιωνισταί είναι εγκληματίαι που προετοιμάζουν τον θάνατόν μας. Την εξαφάνισιν της Λευκής Φυλής την οποίαν τόσον μισούν, με φθόνον συμπιεσθέντα στο υποσυνείδητόν των, επί αιώνας. Το ένστικτον αυτοσυντηρήσεως της Φυλής μας δεικνύει τον δρόμον του πολέμου, κατά του εβραιοσιωνισμού μέχρις εσχάτων».
Από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Πλεύρη «Οι εβραίοι – Όλη η αλήθεια» (εκδ. Ήλεκτρον, Αθήνα 2006).

* «Τι έκανε αυτός ο συγκεκριμένος κύριος; Είπε ότι δεν έρχεται στην επιτροπή της Βουλής των Ελλήνων γιατί συμμετέχουν αρνητές του Ολοκαυτώματος. Ασφαλώς και συμμετέχουν αρνητές του Ολοκαυτώματος στην επιτροπή αυτή».

Ο βουλευτής της Χρυσής Αυγής, Ηλίας Κασιδιάρης, στην Ολομέλεια της Βουλής αναφερόμενος στην άρνηση του ισραηλινού επιχειρηματία, Σάμπυ Μιώνη (Σάμπι Μιονί), να προσέλθει στην προκαταρκτική επιτροπή για την υπόθεση της λίστας Λαγκάρντ (Ιούνιος 2013).

* «Δεν με ενδιαφέρει τι έγινε τότε. Αλλά δεν ήταν Ολοκαύτωμα (…) πολλοί ιστορικοί λένε, όπως ο Ίρβινγκ, ότι οι Γερμανοί είχαν ανάγκη από εργάτες. Ήταν τόσο ηλίθιοι να βάλουν στους φούρνους τους εβραίους; Τους έβαλαν σε στρατόπεδα να δουλέψουν. Τότε, να το ξέρετε, υπήρχε τύφος. Εθέριζε ο τύφος, και Πολωνούς και Έλληνες… Τόσα πτώματα αναγκάστηκαν να τα κάψουν (…) Το μόνο πρόβλημα, το οποίο απασχολεί τα εβραιόπληκτα και εβραιοκίνητα κόμματα, τα οποία αυτή τη στιγμή ρυπαίνουν το κοινοβούλιο, είναι το ότι εμείς δεν αναγνωρίζουμε το Ολοκαύτωμα». (Από ομιλία του βουλευτή Αχαΐας της Χρυσής Αυγής, Μιχάλη Αρβανίτη, Ιούνιος 2013).
*Untemenschen (υπάνθρωποι) – Οι απαρχές της “τελικής λύσης” του Γ’ Ράιχ στην καρδιά της Ευρώπης, στην καρδιά του 20ού αιώνα. Πολωνοεβραίοι συλλαμβάνονται σε συνοικία της Κρακοβίας (Δεκέμβριος 1939)