Το παρόν άρθρο το γράφω με αφορμή την πρόσφατη απώλεια της λατρεμένης μου γιαγιάς. Είναι δύσκολο τέτοιες γιορτινές μέρες να βιώνεις το αίσθημα του πένθους. Τι γίνεται, όμως, όταν το συναίσθημα του πένθους αγγίζει τις παιδικές ψυχές; Πώς μπορούμε να διαχειριστούμε μια παρόμοια κατάσταση;

Ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου είναι ένα πολύ οδυνηρό γεγονός στη ζωή των παιδιών. Τα παιδιά δεν κατανοούν το θάνατο με τον ίδιον τρόπο που το κάνουν οι ενήλικοι. Τα παιδιά νηπιακής ηλικίας θεωρούν ότι ο θάνατος δεν είναι κάτι το οριστικό. Πιστεύουν ότι αυτός που πέθανε μπορεί να ξαναγυρίσει ή ότι εξακολουθεί να ζει, να σκέπτεται και να αισθάνεται εκεί που βρίσκεται. Τα παιδιά της σχολικής ηλικίας κατανοούν ότι ο θάνατος είναι ένα μη αναστρέψιμο γεγονός, αλλά πιστεύουν ότι συμβαίνει μόνο στους άλλους. Η ωριμότητα του παιδιού, η προσωπικότητά του, καθώς και οι προσωπικές του εμπειρίες σε σχέση με το θάνατο επηρεάζουν την κατανόηση της έννοιας του θανάτου.

ΠΩΣ ΑΝΤΙΛΑΜΒΑΝΟΝΤΑΙ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΣΕ ΚΑΘΕ ΗΛΙΚΙΑ

– Βρεφική και πρώτη νηπιακή ηλικία (μέχρι 3 ετών): Στην ηλικία αυτή το παιδί δεν αντιλαμβάνεται την έννοια του θανάτου, είναι όμως ικανό να διαπιστώσει την απουσία και τη θλίψη των ενηλίκων, η οποία αντικατοπτρίζεται στη συμπεριφορά τους απέναντί του. Συνήθως, τα παιδιά σε αυτές τις ηλικίες καθώς δεν μπορούν να εκφράσουν λεκτικά αυτό που νιώθουν, αντιδρούν με πιθανές διαταραχές στον ύπνο, εμφανίζουν προβλήματα στην διατροφή τους και επίμονες συμπεριφορές ευερεθιστότητας.

– Προσχολική ηλικία (3 έως 6 ετών): Σε αυτή την ηλικία η ικανότητα αντίληψης της έννοιας του θανάτου και των συνεπειών του είναι πολύ περιορισμένη. Μπορούν να αντιληφθούν το θάνατο σαν αποχωρισμό, αλλά δεν μπορούν να συνειδητοποιήσουν την μονιμότητα του γεγονότος. Πιστεύουν δηλαδή ότι αυτός που πέθανε μπορεί να επιστρέψει. Στην ηλικία αυτή εμφανίζεται η «μαγική σκέψη» καθώς τα παιδιά πιστεύουν πως με τις λέξεις, ενέργειες και σκέψεις τους μπορούν να προκαλέσουν το θάνατο. Είναι συχνό το φαινόμενο παιδιά αυτών των ηλικιών να παρουσιάζουν συμπεριφορές παλινδρόμησης όπως νυχτερινή ενούρηση, να πιπιλίζουν το δάχτυλο κτλ

– Σχολική ηλικία (έως 10-12 ετών): Παιδιά αυτής της ηλικίας αρχίζουν να κατανοούν την μονιμότητα του θανάτου ότι δηλαδή είναι ένα μη αναστρέψιμο γεγονός αλλά πολλές φορές θεωρούν ότι συμβαίνει μόνο στους άλλους. Είναι συνήθης η εμφάνιση φοβιών, δυσκολιών στη μάθηση, διαταραχών της διάθεσης όπως και έντονα επιθετική συμπεριφορά.

– Εφηβική ηλικία: Οι περισσότεροι έφηβοι είναι σε θέση να κατανοήσουν πλήρως τη μονιμότητα και το νόημα του θανάτου. Μπορεί να προτρέξουν σε φίλους ή μέλη της οικογενείας τους για συμπαράσταση ή μπορεί να απομονωθούν και να προσπαθήσουν από μόνοι τους να διαχειριστούν τα συναισθήματα απώλειας και πένθους που βιώνουν. Ο έφηβος επίσης μπορεί να αντιδράσει με κυνικό τρόπο απέναντι στο θάνατο αγαπημένου προσώπου ή υπό τον φόβο και την άρνηση να μην δείξει τα πραγματικά του συναισθήματα , να θεωρηθεί αναίσθητος/η από τους υπόλοιπους πενθούντες. Συνήθεις αντιδράσεις κατά την εφηβική ηλικία είναι οι αγχώδεις εκδηλώσεις, παρατεταμένος και φαινομενικά αδικαιολόγητος θυμός, σχολική αποτυχία, απαισιοδοξία για το μέλλον, διατροφικές διαταραχές, απομόνωση, προκλητική- παραπτωματική συμπεριφορά, έντονη θλίψη.

Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι σημαντικό ρόλο στην κατανόηση της έννοιας του θανάτου, εκτός από την ηλικία, ρόλο παίζει και η νοητική και συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού, η προσωπικότητα του και προσωπικές του εμπειρίες σε σχέση με το θάνατο.

Τα παιδιά θρηνούν με διαφορετικό τρόπο από τους ενήλικες. Συνήθως θρηνούν κατά διαστήματα. Τη μια στιγμή μπορεί να είναι θλιμμένα και την άλλη να παίζουν ή να γελούν. Αυτό δεν σημαίνει ότι έχουν ξεπεράσει τη θλίψη τους. Τα παιδιά εκφράζουν το θρήνο τους με έργα και σπανιότερα με λόγια. Ο θρήνος τους φαίνεται μέσα από το παιχνίδι, τις ζωγραφιές τους κ.ά.

Τα παιδιά όταν πενθούν αντιδρούν με:
– Θλίψη
– Ξεσπάσματα θυμού ή κλάματος
– Φοβίες (π.χ. φόβος αποχωρισμού από αγαπημένα πρόσωπα, φόβος για το σκοτάδι)
– Αλλαγές στις συνήθειες του ύπνου ή του φαγητού
– Αλλαγές στη συμπεριφορά (επιθετικότητα, απομόνωση, μείωση της απόδοσης στο σχολείο)
– Εκδήλωση συμπεριφορών προηγούμενων σταδίων ανάπτυξης (ενούρηση, πιπίλα, εξάρτηση από ενήλικες)
– Ενοχής για το θάνατο του αγαπημένου προσώπου, συνεχείς σκέψεις για το θάνατο, επίμονη αναζήτηση του ατόμου που πέθανε.

ΨΥΧΟΣΩΜΑΤΙΚΑ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ

Ένα παιδί έχει ανάγκη να κατανοήσει τι ακριβώς συνέβη. Τα άτομα που το φροντίζουν οφείλουν να ενημερώσουν το παιδί για το τι συνέβη αξιόπιστα και με απλά λόγια και να το ενθαρρύνουν να εκφράσει τα συναισθήματά του για την απώλεια αυτή. Καλό είναι να βοηθήσουν το παιδί να διατηρήσει ζωντανή την ανάμνηση του αγαπημένου προσώπου. Επιπλέον, θα πρέπει να προσπαθήσουν να διατηρήσουν τις συνήθειες του παιδιού όπως ήταν πριν την απώλεια του αγαπημένου ανθρώπου. Να εξασφαλίζουν, δηλαδή, τη συνέχεια και τη σταθερότητα στις συνθήκες ζωής του παρέχοντάς του στήριξη και φροντίδα.

Αποτελεί λάθος η συνηθισμένη τακτική της απόκρυψης του γεγονότος ή η παραποίησή του (π.χ. ότι το άτομο που πέθανε πήγε ταξίδι). Αυτή η τακτική δημιουργεί στα παιδιά μία αίσθηση έντονης ανασφάλειας. Καλό είναι να αποφεύγονται εκφράσεις, όπως «χάθηκε», «έφυγε» ή «τον πήρε ο Θεός» που πολλές φορές παρερμηνεύονται από τα μικρά παιδιά. Οι ενήλικοι πρέπει να τονίσουν στο παιδί ότι δεν φέρει ευθύνη για ότι συνέβη. Επιπλέον, πρέπει να πληροφορήσουν το παιδί για τις αλλαγές που πρόκειται να συμβούν στη ζωή της οικογένειας.

Ο θρήνος και το πένθος είναι φυσιολογικές συμπεριφορές απέναντι σε μία απώλεια και δεν θα πρέπει να θορυβούν τους ενήλικες. Αυτό που πρέπει να μας ανησυχήσει είναι:
– Η παρατεταμένη απουσία οποιασδήποτε εκδήλωσης θρήνου
– Η παρατεταμένη αποχή από το παιχνίδι και από τις σχέσεις με τους συνομηλίκους
– Οι επίμονες κατηγορίες του παιδιού προς τον εαυτό του ή τους άλλους
– Η αυτοκαταστροφική συμπεριφορά ή οι επίμονες σκέψεις αυτοκτονίας
– Η πλήρης ταύτιση του παιδιού με το άτομο που πέθανε
– Οι έντονες και παρατεταμένες σωματικές ενοχλήσεις και οι παρατεταμένες διαταραχές στη διατροφή και τον ύπνο (επαναλαμβανόμενοι εφιάλτες κ.ά.)
Ιδιαίτερα ευάλωτα είναι τα παιδιά που βιώνουν το θάνατο αγαπημένου τους προσώπου που έγινε κάτω από ιδιαίτερα τραυματικές συνθήκες (αυτοκτονία, δολοφονία κ.ά.)

ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΩΣ ΣΤΗΡΙΖΟΥΜΕ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΠΟΥ ΘΡΗΝΕΙ

– Ενημερώνοντάς το έγκαιρα, αξιόπιστα και με απλά λόγια.

– Το πένθος χρειάζεται να εκφραστεί και ενθαρρύνεται τα παιδιά να μιλήσουν για την απώλεια. Απόφυγε να στέλνεις το μήνυμα ότι η διαδικασία του πένθους πρέπει να τελειώσει. Ο σκοπός αυτής της διαδικασίας είναι άλλωστε να βοηθήσει το άτομο να μάθει να αποδεχτεί την πραγματικότητα της απώλειας και να διδαχτεί από την εμπειρία. Η πρώιμη διακοπή της διαδικασίας εμποδίζει το παιδί από το να φτάσει στο στάδιο της αποδοχής και έτσι να ολοκληρώσει τη διαδικασία του πένθους. Φροντίζουμε να ακούμε με προσοχή τα παιδιά και να απαντούμε με ειλικρίνεια στις ερωτήσεις τους.

– Επιτρέψτε στο παιδί να συμμετέχει σε οικογενειακές εκδηλώσεις πένθους, εφόσον το επιθυμεί. Η απώλεια ενός μέλους αφορά όλη την οικογένεια και δεν υπάρχει λόγος να αποκλείεται κανείς από τον οικογενειακό θρήνο. Η συμμετοχή του παιδιού στις εκδηλώσεις πένθους, όπως η κηδεία, το μνημόσυνο, η επίσκεψη στον τάφο, απαιτεί καλή προετοιμασία. Εξηγήστε με απλό τρόπο, τι είναι η κηδεία ή το μνημόσυνο, και τι ακριβώς θα συμβεί στη διάρκεια της τελετής. Ρωτήστε το, αν θα ήθελε να παρευρεθεί στην τελετή και σε περίπτωση που το επιθυμεί, φροντίστε να βρίσκεται μαζί με κάποιον, που θα είναι σε θέση να το στηρίξει και να ανταποκριθεί σε όποιες ανάγκες προκύψουν. Σχετικά με το αν ένα παιδί επιτρέπεται να δει τον θανόντα ή να παρακολουθήσει την τελετή της κηδείας εξαρτάται απόλυτα από την ηλικία του παιδιού και την ικανότητά του να κατανοήσει την κατάσταση, την ψυχοσυναισθηματική του ιδιοσυγκρασία, τη σχέση του με τον θανόντα και πολύ περισσότερο αν το ίδιο το παιδί θέλει να εμπλακεί στη διαδικασία

– Εξασφαλίζουμε τη συνέχεια και τη σταθερότητα στις συνθήκες ζωής του. Υπάρχουν αρκετές αλλαγές στη ζωή του παιδιού μετά από μια απώλεια. Βοηθήστε τα παιδιά να ξυπνάνε το πρωί κανονικά, να πηγαίνουν το βράδυ για ύπνο στην κανονική τους ώρα, να γευματίζουν τις ίδιες ώρες όπως και πριν. Ενημερώστε το σχολείο για την απώλεια που βιώνει το παιδί, έτσι ώστε και οι εκπαιδευτικοί που είναι κοντά του να είναι έτοιμοι να το στηρίξουν και να ανταποκριθούν στις ανάγκες του.

– Βοηθήστε το παιδί να βρει τρόπους για να διατηρήσει ζωντανή την ανάμνηση του αγαπημένου του προσώπου, μέσα από κάποιο αντικείμενο που του θυμίζει, ή τη δημιουργία ενός άλμπουμ με φωτογραφίες του.

– Υποστηρίξτε το παιδί σε συνεχή βάση. Επειδή ο θρήνος είναι μια μακρόχρονη διεργασία, είναι σημαντικό να υπάρχει η δυνατότητα για συνεχή υποστήριξη, τόσο από τα μέλη της οικογένειας, όσο και από άλλα άτομα, που είναι σημαντικά στη ζωή του παιδιού.

Πότε πρέπει να ζητήσουμε την βοήθεια από ειδικό Ψυχικής Υγείας – ψυχίατρο, ψυχολόγο;

Οι εκδηλώσεις θρήνου στα παιδιά είναι απόλυτα φυσιολογικές όπως είναι τα ξεσπάσματα θυμού ή κλάματος, οι διάφοροι φόβοι, αλλαγές στη συμπεριφορά, παλινδρόμηση σε προηγούμενα αναπτυξιακά στάδια, σωματικά συμπτώματα κτλ. Παρόλα αυτά όταν οι αντιδράσεις των παιδιών παραμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα και προκαλούν σοβαρή έκπτωση στη λειτουργικότητα τους πρέπει τότε να αναζητήσουμε βοήθεια από ειδικό. Για παράδειγμα όταν το παιδί παρουσιάζει επίμονες σκέψεις αυτοκτονίας, όταν υπάρχουν παρατεταμένες διαταραχές στην διατροφή και στον ύπνο, όταν υπάρχουν σοβαρά προβλήματα στο σχολικό πλαίσιο γενικότερα.

Μόνο όταν μοιραζόμαστε κάποιες δύσκολες στιγμές, η φουρτούνα της ψυχής μας γαληνεύει!

*Η Παρασκευή Παπατσιφλικιώτη είναι βρεφονηπιοκόμος-θεραπεύτρια λόγου με έδρα τη Θεσσαλονίκη.