ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
Σε προηγούμενο σημείωμά μου είχα αναφερθεί στις μονοσύλλαβες προθέσεις και για να ολοκληρώσω ένα σοβαρότατο κεφάλαιο της γλώσσας μας το οποίο αναφέρεται στη σύνθεσή της και είναι άκρως γονιμότατο – χωρίς την καλή τους γνώση τα Ελληνικά μας είναι «ξύλινα» – θα ασχοληθώ με τις μισές δισύλλαβες προθέσεις. Θεωρώ ότι η πολύ καλή γνώση και χρήση τους ταιριάζουν και χρωματίζουν το νόημα και τη μορφή της γλώσσας μας όπως ακριβώς το απαθανάτισε ποιητικότατα ο ποιητής μας Κ.Π. Καφάβης στο «Φιλέλληνα»: «Ώστε ανελλήνιστοι δεν είμεθα, θαρρώ». Και συμπληρώνω ότι για να μην είναι κανείς ανελλήνιστος, οφείλει να γνωρίζει πώς «ζημιώνονται» οι προθέσεις. Σήμερα θα ασχοληθούμε με τις πρώτες έξι δισύλλαβες προθέσεις.
Ανά- σημαίνει επάνω ή προς τα πάνω: ανατέλλει ο ήλιος, αναζητώ, ανεβαίνω (η αρχαία μας γλώσσα το λέει: αναβαίνω), ανόρθωση, ανάταση, ανάσαση (άρα χωρίς ανά – ούτε ανάσταση δεν υπάρχει!), ανόρθωση, ανέγερση και πολλά άλλα. Μία άλλη σημασία του ανά – είναι αντίθετα ή πάλι: Αναπαράσταση, ανακαίνιση, ανατίμηση, αναπαραγωγή, αναδιάρθρωση (του χρέους λέμε σήμερα: δηλ. ο καθορισμός εκ νέου της λειτουργίας και της οργάνωσης με ανάλογες μεταβολές), αναστύλωση, ανατρέπω, ανασκευάζω, αναχρονισμός ακόμη και… ανάποδα και πολλές άλλες. Το ανά- όμως μας δημιουργεί και μερικά προβλήματα. Τι εννοούμε όταν λέμε αναθεώρηση του Συντάγματος; Α) εκ νέου εξέταση, β) τροποποίηση ή και γ) ανασκευή; Βλέπετε εδώ οδηγούμαστε από τις λέξεις και ειδικά από το ανά-. Επίσης με το ανά – χρησιμοποιούμε και διάφορες εκφράσεις όπως: ανά χείρας, ανά δύο, ανά τον κόσμο κ.λπ. Όπως βλέπετε, για να αναφέρουμε όλες τις δημιουργικές συνθέσεις του ανά–, χρειαζόμαστε πολλά σχολικά μαθήματα και όποιος δάσκαλος ή καθηγητής δεν κάνει τουλάχιστον ένα με δέκα μαθηματικές ασκήσεις δεν εξασκεί το επάγγελμά του… αναγωγικά.
Προσοχή όμως: Ο ανάλατος, ο ανάλλαχτος δεν έχουν να κάνουν τίποτε με την πρόθεση ανά. Έχουμε πολλές τέτοιες λέξεις. Το πρώτο α εδώ είναι στερητικό. Δηλαδή: έχουμε εδώ το αλάτι και αυτός που δεν έχει αλάτι γίνεται ανάλατος και επειδή εδώ συναντιούνται δύο φωνήεντα τότε βάζουμε ανάμεσά τους το ν για χάρη ευφωνίας και έτσι έγινε ο ανάλατος, ο ανάλλαχτος (αυτός που δεν έχει αλλάξει). Το ίδιο: ανακρίβεια, αναλήθεια, αναρχικός, αναποφάσιστος και πάμπολλα άλλα. Ένα υπέροχο μάθημα για ένα δάσκαλο.
2) δια – πρώτη σημασία: μέσα από, δια μέσου, πέρα ως πέρα: διάμετρος, διαγώνιος, διαφωνία, διανέμω, διαμπερές τραύμα ή διαμέρισμα, διαπλανητικό ταξίδι, διάσημος, διαπρεπής, διακατέχομαι. Εμείς ζούμε στη Διασπορά, το προφέρουμε χωριστά: δια+σπορά όπως διαμάχη, διάσκεψη, αλλά διαβάζω, διαλέγω, διάσελο, Διάκος. Όσο για το διάβολο τον προφέρουμε ενωμένα ή χωριστά… τον κακοντέλη!
3) Κατά – με σημασία προς τα κάτω: καταπίνω, κατεβαίνω, κατεβάζω, κατάκοιτος, καταγής, κατολίσθηση, κατήφορος, καταμεσής. Με σημασία την κατεύθυνση: κατακόρυφος, κατάματα, κατακέφαλα, κατατρέχω, κατακρίνω, καταγγέλλω, καταδίκη, κατάρα (εδώ αρά σημαίνει κακή ευχή). Με σημασία δυνάμωμα της έννοιας: καταπράσινος, κατάξερος, καταματωμένος, κατεψυγμένος, κατά+όλος με δασεία=καθολικός και πολλά άλλα.
4) μετά=με σημασία μεταξύ: μεταίχμιο, μετάφραγμα, μεταχειρίζομαι. Με σημασία μαζί: μετέχω, μετέρχομαι, μεταδίδω, μετάληψη=λαμβάνω μαζί. Με σημασία χρόνου: μεταπολεμικός, μεταβυζαντινός, μετεπαναστατικός, μετά-εορτή με δασεία=μεθεόρτιος. Μεταφυσική=ό,τι ερμηνεύεται με τρόπο μη ορθολογικό, και μεταφορικά: ό,τι βγαίνει έξω από τα όρια της ανθρώπινης εμπειρίας. Η λέξη έχει μία παράξενη αρχή. Προήλθε από την κατάταξη των έργων του Αριστοτέλη: Μετά/ύστερα από τα Φυσικά δηλ. βιβλία, έγινε η… μεταφυσική. Προσοχή στη χρήση. Και άλλες σημασίες όπως θέση ή κατάσταση: Μεταβολή, μετατροπή, μεταμόρφωση (πολλών πραγμάτων και του… Σωτήρος). Άξια Ελληνική γλώσσα! Ως σύνθετες δημιουργούνται πάμπολλες λέξεις ολκής και όροι διεθνείς.
5) Παρά=με σημασία δίπλα, κοντά, αντίθετα: Παράθυρο, παραμύθι, παράλληλος, παρανομία, παράδοξος, παραχαράκτης, παρουσία (ακόμη και η Δευτέρα Παρουσία χρειαζόταν την παρά). Με σημασία της προέλευσης: παραλαμβάνω, παραδέχομαι. Δυνάμωμα της σημασίας: σήμερα λέμε: τα παραλέω, το παρακάνω, παραπίνω, παραφουσκώνω, και τώρα που παραγνωριστήκαμε, πολλοί θα μου πουν πως το… παραξήλωσα. Αλλά εάν δεν τα γνωρίζεις όλα αυτά, μπορείς να μιλάς Ελληνικά;
6) Αντί = με σημασία απέναντι: αντικείμενο, αντίθεση, αντήχηση, αντίπερα, Αντικύθηρα, Αντίπαρος, Αντίμηλος και πολλά άλλα γεωγραφικά. Με σημασία εχθρικά: αντίθετος, αντίδικος, αντίπαλος ακόμη και ο Αντίχριστος (τι σου είναι αυτή η Ελληνικά γλώσσα! Βοηθάει και την Εβραϊκή: εδώ το Σατανά τον… καλοελληνίσαμε σε Αντίχριστο και… ησυχάσαμε!). Αλλά όμως κάναμε και τον αντιπολεμικό, τον αντιφασίστα ακόμη και την… Εθνική Αντίσταση, τον αντισημιτισμό, τον αντικομουνισμό, αλλά από εδώ βγήκε και ο Αντιαμερικανισμός και ο αντι+ελληνικός με δασεία δημιούργησε τον ανθελληνικό. Επίσης με άλλες σημασίες: αντιστράτηγος, ανθυπίατρος, ανθυπολοχαγός (σημ. το υπό παίρνει δασεία), αντιφωνώ, αντιχαιρετώ, αντεύχομαι, ανταποδίδω. Η πρόθεση αντί μπορεί να κάνει όλες τις λέξεις και τον κόσμο… αντίθετο!
ΔΥΟ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΔΙΑΣΠΟΡΑ ΤΟΥΣ
Τις έξη αυτές προθέσεις η Αγγλική τις καλωσόρισε με ανοιχτές αγκάλες. Τα παραδείγματα είναι εδώ απειροελάχιστα. Φιλοξενούνται πλούσια παντού:
1) Αna – Anagram, analogy, analysis, anarchy, anathema, anatomy.
2) Dia–Diadem, diagnosis, diagonal, diagram, dialect, diapason, diaphanous, diaphoretic, diaphragm, diarrhea, diatribe, diacritics, diabolical.
3) Κατά=Cata: Cataclysm, catacomb, catalepsy, catalogue, cataplasm, catapult, cataract, catastrophe, cataclysm, category, Catholic.
4) Meta= Metaphor, metamorphosis, metaphase, metaphysics, metathesis, metempsychosis, meteor, metonymy, method.
5) Para=Parable, parabola, parsley, parliament, parlour, parade, paraclete, paradigm, paradox, paragoge, paragon, parallel.
6) Anti=Antichrist, anticlimax, antidote, antipathy, antiphon, Antipodes, antiseptic, antistrophe, antithesis, antitype. Οι Αμερικανοί το έκαναν αντάι!
Και το γλωσσικό μας επιμύθιο: Έμεινε τίποτε άλλο όρθιο να πάρουν; Και τον Παρθενώνα ακόμη τον γκρέμισαν και τον μετέφεραν στο Λονδίνο! Ελλάδα μας, είναι παγκόσμιο θαύμα που στέκεσαι ακόμη όρθια και μάλιστα φωτίζεις!
