Στο προηγούμενο άρθρο είδαμε τον ποιητή-φιλόσοφο Εμπεδοκλή να λέει ότι με το όμοιο γνωρίζουμε το όμοιο: με το χώμα γνωρίζουμε το χώμα, με το νερό, το νερό, με τον αέρα, τον αέρα, με τη φωτιά, τη φωτιά. Με άλλα λόγια, γνωρίζουμε τι πράγμα είναι λ.χ. το νερό, επειδή έχουμε μέσα μας το νερό. Κι εφόσον η ψυχή γνωρίζει τα πάντα, πρέπει να έχει μέσα της τα πάντα.

Την άποψη αυτή υιοθέτησε και ο Πλάτωνας, στον διάλογό του Τίμαιος, όπως ξεκάθαρα διευκρινίζει ο Αριστοτέλης: «Τον αυτόν δε τρόπον [του Εμπεδοκλή] και ο Πλάτων εν τω Τιμαίω την ψυχήν εκ των στοιχείων ποιεί» (Περί ψυχής, 404b 15). Έτσι, για τον Αθηναίο σοφό, η ψυχή δεν είναι «άυλη», αλλά αποτελείται από τα τέσσερα στοιχεία (ο Εμπεδοκλής τα ονομάζει «ριζώματα»): αέρας, φωτιά, νερό και χώμα. Ωστόσο, εδώ έχουμε πρόβλημα: Ποια είναι αυτή η ξεχωριστή «κόλλα» που κρατά τα τέσσερα στοιχεία της ψυχής «κολλημένα» και δεν διαλύονται; Ιδού το «απορείν». Αλλά ας επιστρέψουμε στο κείμενο του Αριστοτέλη.

ΑΠΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΕΝΣΤΑΣΕΙΣ

»Πρώτα απ’ όλα, πρέπει να εξετάσουμε το θέμα της κίνησης (επισκεπτέον δε πρώτον μεν περί κινήσεως), γιατί ίσως είναι, όχι μόνο ψέμα ότι η ψυχή κινεί τον εαυτό της, αλλά ένα από τα αδύνατα πράγματα, το ότι δηλ. μέσα στην ψυχή υπάρχει η δυνατότητα της κίνησης.

»Κάθε πράγμα που κινείται στον φυσικό χώρο, κινείται με δύο τρόπους: ή κινείται από κάποιο άλλο κινούμενο πράγμα (όπως ο ταξιδιώτης πάνω στο κινούμενο πλοίο) ή κινείται από μόνο του (όπως το πλοίο στη θάλασσα). Επειδή λοιπόν λέμε ότι κάποιο πράγμα κινείται με δύο διαφορετικούς τρόπους, στην προκείμενη περίπτωση εξετάζουμε αν η ψυχή κινείται από μόνη της ή αν κινείται από κάτι άλλο.

»Αν η ουσία της ψυχής είναι να κινεί τον εαυτό της, τότε δεν θα έχει τη δυνατότητα να κινείται κατά σύμπτωση (όπως λ.χ. κατά σύμπτωση κινείται η λευκότητα του ιματίου ενός ανθρώπου που περπατά). Μερικοί λένε ότι η ψυχή κινεί το σώμα, στο οποίο βρίσκεται, καθώς η ίδια κινείται. Με τον ίδιο τρόπο και ο Τίμαιος φυσιολογικά εξηγεί ότι η ψυχή κινεί το σώμα, γιατί είναι μπλεγμένη με αυτό (συμπεπλέχθαι προς αυτό). Όμως το σώμα κινείται στον φυσικό χώρο, κι επομένως και η ψυχή κινείται στον φυσικό χώρο. Αν από μόνη της η ψυχή κινείται στον φυσικό χώρο, τότε μπορεί ν’ αλλάζει φυσικό χώρο, όπως συμβαίνει με το σώμα. Αν κάτι τέτοιο συνέβαινε, τότε η ψυχή θα μπορούσε από μόνη της να βγαίνει από το σώμα, και να πάλι να μπαίνει σ’ αυτό, πράγμα που σημαίνει ότι θα είχαμε νεκραναστάσεις (όμως νεκραναστάσεις δεν υπάρχουν).

»Το ότι δεν είναι δυνατό να κινείται η ψυχή από μόνη της, είναι τώρα φανερό. Πολύ πιο παράλογο είναι το να λέει κανείς (όπως ο Ξενοκράτης), ότι η ψυχή είναι αριθμός που κινεί τον εαυτό του. Αυτά είναι αδύνατα πράγματα. Πώς είναι δυνατό η μονάδα να κινείται; Και από ποιον και με ποιον τρόπο κινείται, τι στιγμή που η μονάδα δεν αποτελείται από μέρη, ούτε παρουσιάζει διαφορές (στη σύνθεσή της);»

ΨΥΧΗ ΚΑΙ ΥΛΗ

«Υπολείπεται να εξετάσουμε αυτό που κάποιοι λένε για την ψυχή: ότι αυτή αποτελείται από τα τέσσερα στοιχεία (φωτιά, αέρας, χώμα, νερό). Λένε λοιπόν ότι η ψυχή αποτελείται από τα στοιχεία για να αισθάνεται τα πράγματα και να τα γνωρίζει, το καθένα χωριστά. Με την αντίληψη αυτή οδηγούμαστε σε πολλά και αδύνατα πράγματα, γιατί υποθέτουν ότι η ψυχή γνωρίζει το όμοιο με το όμοιο. Είναι σαν να λένε ότι η ψυχή είναι το σύνολο των υλικών στοιχείων.

»Ας παραδεχτούμε ότι η ψυχή γνωρίζει κι αισθάνεται. Αλλά με ποιο άλλο στοιχείο (εκτός από τα πιο πάνω τέσσερα) η ψυχή θα γνωρίσει ή θα αισθανθεί τι είναι π.χ. θεός ή άνθρωπος ή σάρκα ή κόκαλο; Συνεπώς, δεν ωφελεί σε τίποτε η άποψη ότι υπάρχουν στην ψυχή τα τέσσερα αυτά υλικά στοιχεία, χωρίς να υποθέτουν ότι παράλληλα υπάρχουν και οι διάφορες αναλογίες και συνθέσεις των στοιχείων αυτών.

»Όλοι αυτοί που λένε ότι η ψυχή αποτελείται από τέσσερα στοιχεία (επειδή γνωρίζει και αισθάνεται τα υλικά πράγματα), και αυτοί που λένε ότι η ψυχή είναι το πιο κινητικό πράγμα που υπάρχει, δεν αναφέρονται στην κάθε ψυχή. Γιατί είναι φανερό ότι και τα φυτά ζουν, χωρίς να κινούνται στον φυσικό χώρο και χωρίς να αισθάνονται, και ότι πολλά ζώα έχουν ψυχή, αλλά όχι διάνοια. Είναι λοιπόν φανερό, ότι ούτε η γνώση υπάρχει στην ψυχή (γιατί δεν αποτελείται από υλικά στοιχεία) ούτε είναι αλήθεια ότι η ψυχή κινείται από μόνη της.   

ΤΑ ΚΟΜΜΑΤΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ

»Κάποιοι λένε ότι η ψυχή είναι χωρισμένη σε μέρη και ότι, άλλο μέρος είναι το νοητικό, άλλο το επιθυμητικό. Όμως τι είναι αυτό που δίνει τη συνοχή στην ψυχή, αν από τη φύση της είναι μεριστή; Βέβαια, δεν δίνει τη συνοχή το σώμα. Αντίθετα: η ψυχή είναι που δίνει συνοχή στο σώμα, δεδομένου ότι όταν αυτή εξέλθει από το σώμα, αυτό εκπνέει και σαπίζει. Αν λοιπόν κάτι άλλο δίνει τη συνοχή στην ψυχή, αυτό δεν είναι η ίδια η ψυχή.

»Θα μπορούσε κανείς να έχει απορίες και για τα μέρη της ψυχής, όπως λ.χ. ποια επίδραση έχει το κάθε μέρος της ψυχής πάνω στο σώμα. Γιατί αν η όλη ψυχή είναι ο συνεκτικός κρίκος όλου του σώματος, τότε και το κάθε μέρος της ψυχής θα είναι ο συνεκτικός κρίκος ενός μόνο μέρους του σώματος. Όμως κάτι τέτοιο φαίνεται αδύνατο. Πώς θα μπορούσε λ.χ. το νοητικό μέρος της ψυχής να επιδρά σε κάποιο μέρος του σώματος;»
(Συνεχίζεται)