ΚΑΛΗ νουμηνία, φίλες και φίλοι! Με τη δίκη του Σωκράτη έχουν πρόσφατα ασχοληθεί πολλοί ερευνητές. Ένας από αυτούς είναι και ο I. F. Stone, ο οποίος εύλογα – κατά την άποψή μου – διερωτάται:
«Με ποια επιχειρήματα αυτοί που κατήγγειλαν τον Σωκράτη έπεισαν τους Αθηναίους ότι άξιζε να καταδικαστεί σε θάνατο από την πόλη; Δεν μπορούσα να υποστηρίξω την απόφαση αυτή όταν άρχισα να την ερευνώ, και δεν μπορώ να την υποστηρίξω και τώρα» (The Trial of Socrates, εκδ. Jonathan Cape, 1988).
Πραγματικά, η δίκη και καταδίκη του Σωκράτη αποτέλεσε στίγμα για την αθηναϊκή δημοκρατία – ένα στίγμα που έπρεπε να είχε διαφανεί καθαρότερα στην πλατωνική «Απολογία». Σε μια ελεύθερη κοινωνία, που μεγαλαυχεί για τη δημοκρατία της, δεν θανατώνεται κάποιος πολίτης επειδή επιλέγει να έχει διαφορετικές πολιτικές απόψεις. Το ότι ο Αθηναίος σοφός θανατώθηκε για λόγους πολιτικούς (και όχι θρησκευτικούς), θα επιχειρήσουμε να δείξουμε πιο κάτω, αφού πρώτα επικαλεστούμε τη μαρτυρία ενός άλλου Αθηναίου μαθητή του Σωκράτη – αυτή του Ξενοφώντα.
ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
Η διατύπωση της κατηγορίας εναντίον του Σωκράτη ήταν η εξής: «Διαπράττει αδίκημα ο Σωκράτης, γιατί τους θεούς που η πόλη πιστεύει, αυτός δεν τους πιστεύει και ταυτόχρονα εισάγει καινούργιους θεούς. Επιπλέον, αδικεί την πόλη, γιατί διαφθείρει τα φρονήματα των νέων». Και στο «ιερό» πρωτότυπο, λέει: «Αδικεί Σωκράτης ούς μεν η πόλις νομίζει θεούς ου νομίζων, έτερα δε καινά δαιμόνια εισφέρων. Αδικεί δε και τους νέους διαφθείρων» (Ξενοφών, «Απομνημονεύματα» 1.1).
Όταν ο Ξενοφών πληροφορήθηκε ότι ο Σωκράτης καταδικάστηκε σε θάνατο εξαιτίας αυτής της εξωφρενικής κατηγορίας, βγήκε από τα ρούχα του! Στράφηκε εναντίον των Αθηναίων συμπολιτών του και κατέφυγε στους Σπαρτιάτες. Ας ακούσουμε τι λέει ο ίδιος για τον δάσκαλό του:
«Πολλές φορές απόρησα: άραγε με ποια επιχειρήματα έπεισαν τους Αθηναίους αυτοί που κατήγγειλαν τον Σωκράτη στο δικαστήριο; Ποιες ήσαν αυτές οι πράξεις του, για τις οποίες έπρεπε να καταδικαστεί σε θάνατο από την πόλη; [. . .] Ποια απόδειξη έφεραν [οι κατήγοροι] στο δικαστήριο για ν’ αποδείξουν ότι [ο Σωκράτης] δεν πίστευε στους θεούς της πόλης, τη στιγμή μάλιστα που αυτός πολλές φορές φανερά πρόσφερε θυσία στο σπίτι του, αλλά και στους κοινούς βωμούς της πόλης;». Εύλογα ερωτήματα για έναν άνθρωπο που γνώριζε καλά τον Σωκράτη.
Αφού ο Σωκράτης, πιστεύοντας στους θεούς, θυσίαζε φανερά σ’ αυτούς στο σπίτι του και σε δημόσιους χώρους, πώς γίνεται να παραδεχόταν ότι δεν υπάρχουν θεοί; («πιστεύων δε θεοίς, πώς ούκ είναι θεούς ενόμιζεν;). Μα, θα μου πείτε, η έκδηλη θεοσέβεια του Σωκράτη ήταν προσχηματική. Όμως ο ισχυρισμός αυτός δεν θα μπορούσε να τεκμηριωθεί. Συνεπώς οι πραγματικοί λόγοι που οδήγησαν στην καταδίκη δεν απορρέουν από το θρησκευτικό φρόνημα του Αθηναίου σοφού αλλά κυρίως από το πολιτικό.
ΟΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΟΓΟΙ
Αλλά ας δούμε κάποιους από τους λόγους για τους οποίους ο Σωκράτης καταδικάστηκε σε θάνατο:
α) Μετά τον θάνατο του Περικλή η αθηναϊκή δημοκρατία μετατράπηκε σε οχλοκρατία, γεγονός που προφανώς ενόχλησε τον Σωκράτη. Ο έλεγχος των πράξεων των αρχόντων και των αποφάσεων των πολιτών έδωσε λαβή στους εχθρούς του να τον διαβάλουν ως καταφρονητή και πολέμιο της δημοκρατίας. Ταυτόχρονα τον θεωρούσαν φιλολάκωνα και υποστηριχτή του ολιγαρχικού πολιτεύματος. Αφορμή για όλα αυτά αποτέλεσε το γεγονός ότι κάποιοι από τους μαθητές του, όπως ο Κριτίας και ο Αλκιβιάδης, ήσαν θιασώτες του πολιτεύματος της Σπάρτης και εχθροί των συμφερόντων της Αθήνας.
β) Η δίκη έγινε σε μια συγκυρία ευνοϊκή για τους κατήγορους, αλλά πολύ δυσμενή για τον Σωκράτη. Θυμίζουμε ότι το 399 π.Χ. (έτος που έγινε η δίκη) η πληγή που είχε ανοίξει στο σώμα της Αθήνας η κατεδάφιση των τειχών της πόλης από τους νικητές Σπαρτιάτες δεν είχε ακόμη επουλωθεί.
γ) Στην ολιγογράμματη μάζα των Αθηναίων δεν άρεσε ο παράδοξος και πρωτοφανέρωτος τρόπος με τον οποίο ο Σωκράτης δίδασκε (αν και ο ίδιος έλεγε ότι ποτέ δεν δίδαξε σε κάποιον κάτι: «μηδενί μηδέν πώποτε μάθημα μήτε εδίδαξα»). Αυτό που έκανε ήταν να θέτει ερωτήσεις και να εξετάζει τις απαντήσεις. Όμως εξαιτίας αυτής της περίεργης μεθοδολογίας του (γνωστή ως «μαιευτική»), πολλοί τον ταύτισαν με τους σοφιστές, οι οποίοι, όντως, προσπαθούσαν να υπονομεύσουν το θρησκευτικό και πολιτικό φρόνημα των πολιτών.
δ) Ο Αριστοφάνης δημιούργησε αρνητικό κλίμα για τον Σωκράτη. Σε κάποιες κωμωδίες του τον διακωμωδεί και τον διασύρει (βλ. «Νεφέλες» και «Βάτραχοι»). Προφανώς ο κωμωδιογράφος είχε παρασυρθεί από τις καχυποψίες και τις παρανοήσεις που κυριαρχούσαν στην κοινή γνώμη, ότι δηλ. ο Σωκράτης ήταν ασεβής και διέφθειρε τα φρονήματα της νεολαίας.
ΣΧΟΛΙΟ
Ο Ξενοφών λέει ότι ο Σωκράτης πίστευε στους θεούς και θυσίαζε σε αυτούς φανερά. Όμως σήμερα κάποιοι προσπαθούν να μας πείσουν ότι ο Αθηναίος σοφός ήταν μονοθεϊστής, ένας προ Χριστού χριστιανός! Ίλαος ίσθι, ώ Ζευ Ολύμπιε!
Η πορεία του Σωκράτη προς τον θάνατο ήταν διαφορετική από αυτή του χλομού Ναζωραίου. Ενώ ο Ιησούς για μια στιγμή δείλιασε μπροστά στο θάνατο, λέγοντας: «πάτερ, ει βούλει παρένεγκε τούτο το ποτήριον απ’ εμού», ο Σωκράτης, που γνώριζε ότι δεν θα αναστηθεί, ατένιζε τον θάνατο με αξιοθαύμαστη αταραξία, με μια μακάρια ιλαρότητα!
