Έχω περπατήσει πολλές φορές στο Διαπόρι της Λήμνου, ερευνώντας τις τοποθεσίες των στρατοπέδων των συμμάχων που υπήρχαν κάποτε σε αυτό το αιχμηρό ακρωτήριο που φτάνει στον κόλπο του Μούδρου. Στην πιο πρόσφατη έρευνα μου, ήταν μαζί μου και κύριος Lee Tarlamis, ο πρόεδρος της Επιτροπής Μνήμης Λήμνου Καλλίπολης, ο πατέρας του οποίου γεννήθηκε στο νησί.
Το 1915 η χερσόνησος ήταν γεμάτη συμμαχικούς στρατιώτες, νοσηλευτές, Αιγύπτιους εργάτες και Τούρκους αιχμάλωτους πολέμου. Το τοπίο ήταν διάστικτο με σκηνές και ξύλινα κτίρια. Ένα μικρό τρένο έκανε τη διαδρομή από τις προβλήτες στα γύρω χωριά κατά μήκος μιας στενής σιδηροτροχιάς που κατασκευάστηκε από Βρετανούς μηχανικούς.
Μία από τις κατασκευές που κυριαρχούσαν στο τοπίο ήταν και το μεγάλο εργοστάσιο απόσταξης νερού στο στενότερο σημείο της χερσονήσου. Ήταν ένα μεγάλο κτίριο, με σωλήνες νερού που έφταναν μέχρι την ακτή, απ’ όπου αντλούσαν το θαλασσινό νερό για να το μετατρέψουν σε πόσιμο ώστε να ξεδιψούν οι κουρασμένοι συμμαχικοί στρατιώτες και οι νοσηλευτές που είχαν το νησί για προσωρινό τους σπίτι. Αυτή είναι μια από τις λίγες κατασκευές της οποίας τα κατάλοιπα υπάρχουν ακόμα στο νησί μέχρι σήμερα. Παρά το γεγονός ότι πρέπει να γίνει εκτενής έρευνα για την ακριβή τοποθεσία, το πιο πιθανό είναι το εργοστάσιο νερού να έχει αφήσει πίσω του σκυρόδεμα, κάποια θεμέλια από τούβλο και υπολείμματα μετάλλων προς την ακτή.
Η Λήμνος είχε επιλεγεί ως βάση για την εκστρατεία λόγω της εγγύτητάς της με την Καλλίπολη. Είχε όμως μεγάλες ελλείψεις σε υποδομή. Ο κόλπος του Μούδρου δεν διέθετε αποβάθρες ούτε την απαραίτητη υποδομή πρόσδεσης για ένα στόλο και επιπλέον δεν είχε επαρκές γλυκό νερό για τις ανάγκες των συμμαχικών στρατευμάτων που σχεδίαζαν να έρθουν στο νησί. Όπως έγραψε το Μάρτιο του 1915 ο αντιπρόεδρος του Συμμαχικού Συνασπισμού της Λήμνου, Wester-Wemyss, το νερό ήταν αρκετό για να καλύψει μόνο τους κατοίκους του νησιού.
Σύντομα όμως γιόρταζε την απάντηση του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού στο αίτημά του για μια μονάδας απόσταξης. Ωστόσο, όπως και με πολλά άλλα συμμαχικά σχέδια για την Καλλίπολη, το ένα βήμα μπροστά το διαδέχονταν δυο βήματα πίσω. Η μονάδα απόσταξης έφτασε αλλά ήταν σε τεμάχια και δεν υπήρχαν εκπαιδευμένοι ναυτικοί μηχανικοί για να τη συναρμολογήσουν. Ωστόσο, σύντομα η απελπισία μετατράπηκε σε ενθουσιασμό με την άφιξη μιας ομάδας Εβραίων εθελοντών που προσφέρθηκαν να κάνουν τη συναρμολόγηση. Όπως γράφει ο ίδιος στις 4 Ιουλίου του 1915 το εργοστάσιο απόσταξης ανεγέρθη από “Ρώσους Εβραίους…από την Αλεξάνδρεια”.
Τον Αύγουστο, όταν οι Αυστραλοί νοσηλευτές έφτασαν στη Λήμνο, το εργοστάσιο απόσταξης τράβηξε την προσοχή του “μόνιμου φωτογράφου” του 3ου Αυστραλιανού Γενικού Νοσοκομείου, Albert Savage. Υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία για την παρουσία στο νησί της φημισμένης Εβραϊκής Ταξιαρχίας και πιθανότητα του Εβραϊκού Τάγματος Εργασίας. Και οι δύο μονάδες συστάθηκαν στην Αίγυπτο: αποτελούνταν από εθελοντές Ρώσους Εβραίους που είχαν εξοριστεί από την Οθωμανική Αυτοκρατορία από την Παλαιστίνη τον Δεκέμβρη του 1914, ενώ άλλοι ήταν από την Σεφαραδίτικη κοινότητα της Αλεξάνδρειας. Το Σώμα των Σιωνιστών διοικούσε ο Βρετανός Αντισυνταγματάρχης John Patterson, ο οποίος έμελλε να γράψει την ιστορία της μονάδας – “Με τους Σιωνιστές στην Καλλίπολη”. Τον Patterson βοηθούσαν πέντε Βρετανοί και οκτώ Εβραίοι αξιωματικοί, εκ των οποίων ένας ήταν ο Captain Trumpeldor. Ήταν ντυμένοι με βρετανικές στολές, με την προσθήκη του σήματος της ασπίδας του Δαβίδ. Στο σώμα υπήρχαν επίσης “σοβαροί” νέοι εθελοντές, μεταξύ των οποίων μηχανικοί, καθηγητές, ένας γιατρός και ένας Ραβίνος. Οι άνδρες έδωσαν όρκο στο εβραϊκό στρατόπεδο προσφύγων στο Γιβάρι της Αιγύπτου στον Επίτιμο Εφημέριο της Μεραρχίας, Μεγάλο Ραβίνο της Αλεξάνδρειας, καθηγητή Raphael della Pergola. Ο Patterson το αναφέρει ως “μια πολύ συγκινητική τελετή”, όπου ο Ραβίνος τόνισε στους εθελοντές ότι “η τιμή του Ισραήλ είναι στα χέρια τους” και η τελετή “προκάλεσε μεγάλο ενθουσιασμό” μεταξύ του πλήθους των Εβραίων που παρακολουθούσαν την τελετή.
Μετά από τρεις εβδομάδες εκπαίδευσης στο στρατόπεδο Wardian στα περίχωρα της Αλεξάνδρειας και μετά από μια επιθεώρηση από τον στρατηγό των Συμμάχων Sir Ian Hamilton βρέθηκαν να ταξιδεύουν προς τον κόλπο του Μούδρου με άλλα στρατεύματα, αφήνοντας πίσω τους την Αλεξάνδρεια στις 17 Απριλίου. Πριν από την αναχώρησή τους, διέσχισαν τους δρόμους της Αλεξάνδρειας για να παραβρεθούν στη μεγάλη συναγωγή τους (πιθανότατα τη Συναγωγή Eliyahu Hanavi), παίρνοντας την τελική ευλογία του Μεγάλου Ραβίνου μπροστά στο πλήθος. Μετά από ένα ήσυχο ταξίδι, έφτασαν στον κόλπο του Μούδρου στις 20 Απριλίου όπου έπεσαν σε άνεμο σε βροχή. Ωστόσο, παρά την περιορισμένη ορατότητα εντυπωσιάστηκαν από το θέαμα. Όπως έγραψε ο κυβερνήτης Patterson, “ποτέ σε όλη μου τη ζωή δεν είχα δει μια τόσο μεγάλη στρατιά πολεμικών πλοίων”. Καθώς περνούσαν το μεγάλο ρωσικό θωρηκτό – το Askold – πολλοί Εβραίοι εθελοντές φώναζαν στα ρωσικά στο πλήρωμα.
Όπως ακριβώς ο Αυστραλός Ταξίαρχος John Monash κατήγγειλε την έλλειψη της Συμμαχικής οργάνωσης,του σχεδιασμού και αποτελεσματικότητας στη Λήμνο, έτσι και το Εβραϊκό Σώμα θα καταγράψει τις πολλές δυσκολίες που βίωσε στη Λήμνο. Το σώμα έφυγε από τον Μούδρο για την Καλλίπολη- το μισό στράτευμα κατευθύνθηκε προς τους Anzac και το άλλο μισό προς τη Βρετανική 29η μεραρχία στο νότιο άκρο της Καλλίπολλης- έφτασαν στα τέλη Απριλίου και αρχές Μαΐου. Ο πρωταρχικός ρόλος τους στην Καλλίπολη ήταν η προμήθεια πυρομαχικών και φαγητού στα χαρακώματα, ωστόσο πολλοί στρατιώτες τραυματίστηκαν ή σκοτώθηκαν σε βομβαρδισμούς και σε μερικές περιπτώσεις συμμετείχαν άμεσα στις μάχες. Ένα μέλος του Σώματος – ο στρατιώτης Groushkousky – προήχθη σε δεκανέα και του απονεμήθηκε μετάλλιο για τη γενναιότητά του. Μέχρι τον Ιούλιο, το Σώμα είχε υποστεί πολλές απώλειες. Ενώ η στρατιωτική δύναμη του 213 της εκστρατείας Anzac αποσύρθηκε στα μέσα Μαΐου, εκείνοι που έφτασαν στα νότια – διοικούμενοι τελικά από τον συνταγματάρχη Joseph Trumpeldor – έναν παρασημοφορημένο βετεράνο του Ρωσικού Στρατού – θα παρέμεναν στην Καλλίπολη ως την εκκένωσή της στις 31 Δεκεμβρίου 1915.
Είναι ξεκάθαρο από τις ιστορικές αποδείξεις ότι και οι δύο μονάδες υπηρέτησαν στη Λήμνο το 1915. Είναι πολύ πιθανό κάποιοι από τους εθελοντές να βοήθησαν στην ανέγερση του εργοστασίου απόσταξης στη Λήμνο, κυρίως οι Εθελοντές της Εβραϊκής Ταξιαρχίας μετά την απόσυρσή τους από τους Anzac, πιθανότατα πριν την επιστροφή στην Αίγυπτο όταν έκαναν στάση στο νησί.
Κατά τη διάρκεια των εορτασμών για τα 100 χρόνια της εκστρατείας Anzac στη Λήμνο το 2015, είχα την τιμή να ξεναγήσω τον κύριο Kevin Sumption, διευθυντή του αυστραλιανού Ναυτικού Μουσείου στο Σίδνεϊ και τον σκηνοθέτη ντοκιμαντέρ από τη Νέα Ζηλανδία John Irwin στην εν λόγω χερσόνησο. Αυτά τα απομεινάρια της μονάδας απόσταξης νερού της Λήμνου δεν είναι μόνο παλιές πέτρες και σκουριασμένα μέταλλα. Είναι και σκληρά φυσικά στοιχεία για τη συμμετοχή αυτών των γενναίων Εβραίων εθελοντών στην εκστρατεία της Καλλίπολης. Διηγούνται την ιστορία της ημέρας που οι Εβραίοι εθελοντές έφτασαν στη Λήμνο από μακρινές χώρες – τη Ρωσία και την Αίγυπτο – και εργάστηκαν για να εξασφαλίσουν ότι οι συμμαχικές δυνάμεις θα είχαν επαρκές πόσιμο νερό. Οι ασθενείς και τραυματίες από την Αυστραλία και οι νοσηλευτές – καθώς και ο τοπικός πληθυσμός- έχουν πολλούς λόγους να είναι ευγνώμονες για το έργο αυτών των Εβραίων εθελοντών.
Αναφέροντας αυτήν την ιστορία, αναγνωρίζω επίσης και το γεγονός ότι υπήρχαν πολλοί Αυστραλοί στρατιώτες εβραϊκής καταγωγής στην Καλλίπολη και στη Λήμνο. Ένας από τους πιο διακεκριμένους ήταν και ο ταξίαρχος John Monash. Άλλωστε, οι Εβραίοι στρατιώτες και τα στρατεύματα υποστήριξης θα επέστρεφαν να υπηρετήσουν και στην ελληνική εκστρατεία του 1941. Η ιστορία των Εβραίων εθελοντών από την Παλαιστίνη και την Αίγυπτο εμπλουτίζει αυτή τη σύνδεση. Για εκείνους, όπως ο βουλευτής κύριος Φιλίπ Δαλιδάκης, ο οποίος έχει ελληνική και εβραϊκή κληρονομιά, η σύνδεση της Λήμνου ανοίγει τη δυνατότητα μελών της εβραϊκής κοινότητας της Αυστραλίας να έχουν προσωπική σύνδεση με τους Anzac μέσω των Εβραίων και των Ελλήνων προγόνων τους.
Αυτός ο τόπος είναι μία ακόμα σύνδεση μεταξύ της Λήμνου και μιας από τις μεγάλες εκστρατείες του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου που σίγουρα δικαιολογεί την ανάγκη για ιστορική μελέτη.
*Ο Jim Claven, ιστορικός και συγγραφέας, με πτυχίο και μεταπτυχιακό από το Πανεπιστήμιο Monash έχει ερευνήσει σε βάθος και επί σειρά ετών τους ελληνικούς δεσμούς με την αυστραλιανή ιστορία των Anzac. Είναι γραμματέας της Επιτροπής Μνήμης Λήμνου Καλλίπολης και εδώ και πολλά χρόνια διοργανώνει σχετικές ξεναγήσεις στη Λήμνο και σε όλη την Ελλάδα. Ετοιμάζει μια σημαντική νέα εικαστική έκθεση για τον ρόλο της Λήμνου στην εκστρατεία της Καλλίπολης. Όποιος ενδιαφέρεται να μάθει περισσότερα για το έργο και να βοηθήσει μπορεί να επικοινωνήσει μαζί του με email στη διεύθυνση jimclaven@yahoo.com.au