Είναι το μνημείο των μνημείων της κλασικής αρχαιότητας. Υποδέχεται δύο εκατομμύρια τουρίστες τον χρόνο. Κάτω από τον καυτό ήλιο της Αθήνας, δεκάδες αρχαιολόγοι και εξειδικευμένοι τεχνίτες εργάζονται σε ένα μοναδικό έργο, χωρίς γνωστή ημερομηνία λήξης.
Αφήνοντας πίσω μας τα Προπύλαια και το πρωινό πλήθος των τουριστών που ανηφόρισαν μέχρι τον Ιερό Βράχο, το βλέμμα μαγνητίζεται από το κορυφαίο επίτευγμα της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής. Όλοι κοντοστέκονται, θαυμάζουν τις αναλογίες, την αρμονία των γραμμών, αξεπέραστη εδώ και δυόμισι χιλιάδες χρόνια. Οι περισσότεροι επιστρατεύουν τα κινητά τους, οι Ιάπωνες τις κάμερες. Θυμάμαι τα λόγια του καθηγητή Αρχαιολογίας Πάνου Βαλαβάνη, χρόνια πριν, ότι αυτό το μνημειώδες οικοδόμημα είναι γεμάτο με συμβολισμούς της δύναμης, του αγώνα και της νίκης. Μέσα από αυτό περνάει η εθνική ιδεολογία της αρχαίας Αθήνας.
Η οικοδόμησή του διήρκεσε από το 447 π.Χ. έως το 438 π.Χ., με μάρμαρα από το λατομείο της Πεντέλης. Χτίστηκε από 15.000 μαρμάρινα μέλη διαφορετικών μεγεθών. Περίπου 600 εργατοτεχνίτες και 150 λιθοξόοι προετοίμασαν τη μεταφορά. Πιθανόν ανάμεσά τους να ήταν ο Σωκράτης. Νεαρός, εργαζόταν ως λιθοξόος, όπως ο πατέρας του, πριν εγκαταλείψει το επάγγελμα αυτό «χάριν της παιδείας», όπως έγραψε ο Λουκιανός.
Πολλές ειδικότητες έσμιξαν τότε εδώ. Τώρα, μέσα στο μνημείο, δίπλα στους επιβλητικούς κίονες όπου είναι στημένο το νέο εργοτάξιο, οι εργαζόμενοι μοιάζουν από μακριά με πολύχρωμες κουκκίδες. Ανάμεσά τους μια μικροκαμωμένη γυναικεία φιγούρα, αεικίνητη, ξεχωρίζει. Είναι η αρχιτέκτων μηχανικός Βασιλική Ελευθερίου, διευθύντρια της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης (ΥΣΜΑ), της ειδικής περιφερειακής υπηρεσίας του Υπουργείου Πολιτισμού που συστάθηκε με προεδρικό διάταγμα το 1999, με σκοπό την οργάνωση και την υλοποίηση των έργων συντήρησης και αναστήλωσης που εκτελούνται στην Ακρόπολη. Την επιστημονική ευθύνη των έργων έχει από το 1975 η Επιτροπή Συντηρήσεως Μνημείων Ακροπόλεως (ΕΣΜΑ), διεπιστημονική επιτροπή ειδικών επιστημόνων.
ΑΔΡΕΝΑΛΙΝΗ ΚΑΙ ΠΑΘΟΣ
Καθημερινά, η αγωνία, η αδρεναλίνη, το μεράκι, το πάθος καθρεφτίζονται στα πρόσωπα των ανθρώπων που εργάζονται εδώ, κάτω από τον δυνατό ήλιο. Έχει ολοκληρωθεί η αναστήλωση του Ερεχθείου, των Προπυλαίων και του Ναού της Αθηνάς Νίκης, και τα τελευταία χρόνια η Επιτροπή Συντηρήσεως Μνημείων Ακροπόλεως εστιάζει στον Παρθενώνα και στα Τείχη – απαριθμεί τα έργα η Βασιλική Ελευθερίου. Θυμίζει ακόμη ότι το πλαίσιο των επεμβάσεων για τον Παρθενώνα τέθηκε από το 1983, από τον σημερινό πρόεδρο της ΕΣΜΑ, τον ακαδημαϊκό Μανόλη Κορρέ, και παραμένει ακόμη επίκαιρο.
Στη δροσιά του γραφείου της στην Πλάκα, στην ήρεμη οδό Πολυγνώτου κοντά στην Αρχαία Αγορά, αρχίζουμε τη συζήτηση με τη «μεγάλης σημασίας» συνεδρίαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου στις αρχές του περασμένου Μαΐου. Μετά από τεσσάρων ωρών συζήτηση, εγκρίθηκε η μελέτη αποκατάστασης του βόρειου τοίχου του σηκού του Παρθενώνα. Ιστορική στιγμή. Ο σηκός είναι ο εσωτερικός χώρος στους αρχαίους ελληνικούς ναούς, στον οποίο φυλασσόταν το άγαλμα της θεάς ή του θεού. Στον μεγαλόπρεπο Παρθενώνα φυλασσόταν το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου, έργο του Φειδία. Τα ρούχα της ήταν φτιαγμένα από χρυσό και τα ακάλυπτα μέρη του σώματός της από ελεφαντόδοντο. Εκεί ακριβώς, στους τοίχους του σηκού, θα αρχίσει το νέο μέτωπο εργασιών, τα χρονοδιαγράμματα του οποίου θα πρέπει να συντονίσει και να τηρήσει η κυρία Ελευθερίου. Συνολικά 360 λίθοι θα επανενταχθούν και 90 καινούργιοι από μάρμαρο. «Ήταν πράγματι μια συνεδρίαση τεράστιας σημασίας, καθώς θα ανασυνταχθούν οι όψεις του Παρθενώνα», μας λέει.
ΕΣΠΑΓΑΝ ΜΕ ΤΗ ΒΑΡΙΑ
Όλα ξεκίνησαν από τον βομβαρδισμό του Μοροζίνι το 1687, όταν κατέρρευσε μεγάλο μέρος του τοίχου. Έτσι παρέμεινε έως το 1822. Πολεμώντας τότε οι Έλληνες για την ανεξαρτησία τους, πολιόρκησαν τους Τούρκους στην Ακρόπολη. Οι Τούρκοι, στην προσπάθειά τους να βρουν μολύβι για τα βόλια, έσπαγαν με βαριά ό,τι απέμεινε από τους τοίχους. Είχαν διαπιστώσει ότι «ανάμεσα στα μάρμαρα υπήρχε μολύβι, με το οποίο οι αρχαίοι προστάτευαν τους σιδερένιους συνδέσμους από τη σκουριά. Όλα αυτά τα μάρμαρα βρίσκονται ακόμη στον χώρο. Αρκετά χρησιμοποιήθηκαν από τον Πιττάκη και τον Μπαλάνο τον 19ο και τον 20ό αιώνα. Ο βόρειος και ο νότιος τοίχος αναστηλώθηκαν μερικώς, αλλά όχι με ορθό τρόπο. Το 1992-1993 τα τμήματα που είχαν αναστηλωθεί με λάθος τρόπο διαλύθηκαν, μελετήθηκε το υλικό και τώρα γνωρίζουμε τη θέση που είχαν περίπου 190 μάρμαρα στον βόρειο τοίχο. Επιπλέον 170 μάρμαρα ανήκουν στον βόρειο τοίχο, χωρίς να είμαστε σίγουροι σε ποιο ύψος ήταν αυτά…».
«Σίγουρα το έργο είναι χρονοβόρο», αναγνωρίζει η διευθύντρια της ΥΣΜΑ. Θυμάται, άλλωστε, την αγωνία του αείμνηστου Χαράλαμπου Μπούρα (αρχιτέκτονα και πρώην προέδρου της ΕΣΜΑ) για το πρόγραμμα των μακρών τοίχων του σηκού του Παρθενώνα. «Την αγωνία να εξασφαλιστούν οι πόροι, αλλά και να πούμε πόσο θα διαρκέσει το έργο. «Πρέπει να σεβαστούμε», έλεγε, «τον χρόνο και το χρήμα του κράτους»». Το μεγάλο αυτό έργο θα διαρκέσει δεκαπέντε χρόνια, «αλλά, επειδή οι εργασίες θα γίνονται στο εσωτερικό του Παρθενώνα, δεν θα υπάρχουν σκαλωσιές στις όψεις του μνημείου».
ΤΟ ΑΝΤΙΣΕΙΣΜΙΚΟ «ΜΥΣΤΙΚΟ» ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΒΡΑΧΟΥ
Οι επιστήμονες που ασχολούνται με τις αναστηλώσεις στην Ακρόπολη πάντα τονίζουν ότι οι περισσότερες καταστροφές εκεί οφείλονται στον ανθρώπινο παράγοντα: βομβαρδισμοί, φωτιές, επεμβάσεις κατακτητών, κακές αναστηλώσεις. Όμως πόσο θωρακισμένη είναι η Ακρόπολη στον θυμό του Εγκέλαδου; Στη μυθολογία, ως αρχηγός των Γιγάντων τράνταζε τη γη.
Με το πανεπιστήμιο MΙΕ του Τόκιο υπάρχει από το 2009 συνεργασία σε ένα πρόγραμμα για τη συμπεριφορά των μνημείων στους σεισμούς. Διευθύντρια τότε της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης ήταν και πάλι γυναίκα, η πολιτικός μηχανικός Μαίρη Ιωαννίδου. Τότε τοποθετήθηκαν επιταχυνσιογράφοι στον Παρθενώνα σε συνεργασία και με το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, ώστε να παρακολουθούνται οι δονήσεις και οι συνακόλουθες αντιδράσεις των μνημείων. Ιάπωνες επιστήμονες, όπως ο καθηγητής Toshikazn Hanazato, θεωρούσαν ότι οι ξύλινες παγόδες έχουν στη δομή τους χαρακτηριστικά που ταιριάζουν με τους κίονες του Παρθενώνα.
Στον Βράχο όμως, λέει η κυρία Ελευθερίου, έχουν εγκατασταθεί και δέκα ακόμη επιταχυνσιογράφοι, συγκεκριμένα στους πρόποδες και στο πλάτωμα. «Υπάρχει συνεργασία γι’ αυτό με το Γεωδυναμικό Ινστιτούτο του Αστεροσκοπείου, όπου γίνεται συστηματική καταγραφή σε βάση δεδομένων». Πολλοί θέλουν να μάθουν το αντισεισμικό μυστικό της Ακρόπολης.
«ΘΑ ΦΥΓΟΥΝ ΠΟΤΕ ΟΙ ΣΚΑΛΩΣΙΕΣ;»
Η ατμοσφαιρική ρύπανση που απασχολούσε τους επιστήμονες κατά τη δεκαετία του ’70 ξεχάστηκε. «Η ρύπανση στην Αθήνα υποχώρησε με την αλλαγή της τεχνολογίας των αυτοκινήτων, την κατασκευή του μετρό κ.ά. Σήμερα μας απασχολούν ζητήματα που έχουν να κάνουν με την κλιματική αλλαγή, τα απρόβλεπτα καιρικά φαινόμενα. Υπάρχει προβληματισμός της υπηρεσίας και της αρμόδιας Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών. Χρειάζεται ένας κεντρικός σχεδιασμός για όλα τα μνημεία».
Η Ακρόπολη δεν έχει πρόβλημα με τις πλημμύρες, αν και οι επιστήμονες, λέει η κ. Ελευθερίου, «έχουμε να αντιμετωπίσουμε το θέμα της απορροής των ομβρίων. Σε κάποια σημεία συγκεντρώνεται το νερό ή φεύγει ανεξέλεγκτα, οπότε δημιουργεί διάβρωση στο έδαφος και έχουμε προβλήματα στα τείχη και στον Βράχο γενικότερα. Είναι στις επόμενες μελέτες που θέλουμε να συντάξουμε». Φυσικά, η ερώτηση που ακούει συχνότερα δεν εκπλήσσει κανέναν: θα απομακρυνθούν ποτέ οι σκαλωσιές και τα εργοτάξια από την Ακρόπολη; «Το 2015 είχαμε σκαλωσιές στα Προπύλαια, στη δυτική πλευρά, στον ναό της Αθηνάς Νίκης κ.α. Σήμερα, όμως, η μόνη που ενοχλεί είναι αυτή στη δυτική πλευρά του Παρθενώνα».
ΑΠΟ ΤΑ ΕΡΓΟΤΑΞΙΑ ΤΗΣ ΛΙΝΔΟΥ ΣΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΛΗ
Μιλάει τόση ώρα με τεχνικούς όρους, αλλά η γλυκιά, ήρεμη έκφραση δεν έχει αλλάξει στο πρόσωπό της. Αναρωτιέμαι πώς είναι να συντονίζει μηχανικούς, αρχιτέκτονες, μαρμαροτεχνίτες, εργάτες, έναν χώρο ανδροκρατούμενο. Στα εργοτάξια της Ακρόπολης τρέχει μία με δύο φορές την εβδομάδα, τις άλλες το κέντρο της είναι το νεοκλασικό της οδού Πολυγνώτου. Συνολικά συντονίζει 114 εξειδικευμένους υπαλλήλους που αποσπάστηκαν από άλλες υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού και 40 υπαλλήλους με σχέση εργασίας, των οποίων η πρόσληψη έγινε στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2014-2020. Σίγουρα η μικροκαμωμένη κυρία μπροστά μου έχει τσαγανό.
Πώς τα καταφέρνει; «Ίσως επειδή μπήκα μικρή στον χώρο αυτόν». Αρχιτέκτων μηχανικός, απόφοιτος του ΕΜΠ και κάτοχος μεταπτυχιακού στο πρόγραμμα «Προστασία μνημείων – Συντήρηση και αποκατάσταση ιστορικών κτιρίων και συνόλων», είναι υπάλληλος του Υπουργείου Πολιτισμού από το 1988, ως υπεύθυνη του αναστηλωτικού προγράμματος των μνημείων στην ακρόπολη της Λίνδου μέχρι το 2005. «Εκεί είχα ένα εργοτάξιο δέκα ανθρώπων, δεν μου φαίνεται κάτι πολύ διαφορετικό. Ασφαλώς μιλάμε για ένα έργο πολύ μικρότερης κλίμακας, αλλά με αρκετές ομοιότητες στην οργάνωση και τη μεθοδολογία. Πριν φύγω, είχα 35 άτομα». Αλήθεια, πώς ήταν η πρώτη φορά, όταν είδαν στο εργοτάξιο, μέσα στο λιοπύρι, να καταφθάνει μια 27χρονη; «Εξεπλάγησαν», λέει γελώντας. «Όμως ποτέ δεν αισθάνθηκα άβολα ή περίεργα, γιατί υπήρχε πρόγραμμα, αλλά και συνεργασία.
