Πριν από 20 χρόνια, το τοπίο άρχισε να κλονίζεται. Στην αρχή, κανείς δεν πρόσεξε κάτι ιδιαίτερο. Τον Ιανουάριο του 1989, η ζωή κυλούσε σχεδόν με τους συνήθεις ρυθμούς στο «σοβιετικό μισό» της Ευρώπης. Απεργίες στην Πολωνία, καταπίεση διαφωνούντων στην Ανατολική Γερμανία, ένας θεατρικός συγγραφέας, ονόματι Βάτσλαβ Χάβελ, συνελήφθη μετά μια μικρή διαδήλωση. Η Δύση είχε πολύ πιο σημαντικές ιστορίες για να σκεφτεί.

Ο Τζορτζ Μπους ο πρεσβύτερος είχε ορκιστεί πρόεδρος των ΗΠΑ και ο Σαλμάν Ρουσντί κρυβόταν για να γλιτώσει από την ιρανική καταδίκη. Στη Μόσχα, εκείνος ο θαυμάσιος, Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, προωθούσε την περεστρόικα. Στο Λονδίνο, ένας Τσέχος εξόριστος με το όνομα Κάρελ Κίνκλ έγραψε ένα άρθρο για τις συλλήψεις στην Πράγα. Είχε ένα περίεργο προαίσθημα, είπε, για τον Χάβελ. Διόλου θα εκπλησσόταν εάν τον έβλεπε να αναλαμβάνει την προεδρία της Τσεχοσλοβακίας και μάλιστα πολύ νωρίτερα απ’ ό,τι θα πίστευε κανείς.

Έπειτα, άρχισε ο σεισμός. Τα βουνά γύρω από τον ψυχροπολεμικό ορίζοντα άρχισαν να τρέμουν. Ο πολωνικός κομμουνισμός έπεσε πρώτος. Μετά, οι κυβερνώντες της Ουγγαρίας δημοσιοποίησαν σχέδιο παράδοσης της εξουσίας. Τον Αύγουστο, οι Βαλτικές Δημοκρατίες άρχισαν να ζητούν ανεξαρτησία. Τον Νοέμβριο, ο Έρικ Χόνεκερ της Ανατολικής Γερμανίας ανετράπη και στις 9 Νοεμβρίου γκρεμίστηκε το Τείχος του Βερολίνου. Την επομένη έπεσε ο Τοντόρ Ζίβκοφ στη Βουλγαρία. Στς 28 Νοεμβρίου, το τσεχοσλοβακικό κομμουνιστικό καθεστώς παραδόθηκε στον λαό. Τον Δεκέμβριο στη Ρουμανία, ο Νικολάε Τσαουσέσκου εκδιώχθηκε από την εξουσία και εκτελέστηκε. Και μόλις τρεις ημέρες πριν από το τέλος του χρόνου, στις 29 Δεκεμβρίου του 1989, ο Βάτσλαβ Χάβελ έγινε πρόεδρος της Τσεχοσλοβακικής Δημοκρατίας.

ΣΧΕΔΟΝ ΑΝΑΙΜΑΚΤΑ

Ο σεισμός κλόνισε την Αλβανία και τη Γιουγκοσλαβία τον ερχόμενο χρόνο. Τα βαλτικά έθνη, η Ουκρανία και οι χώρες του νότιου Καυκάσου δεν ανέκτησαν την ανεξαρτησία τους πριν από την οριστική συντριβή της Σοβιετικής Ένωσης τρία χρόνια μετά. Αλλά μέχρι τα τέλη του 1989, ολόκληρο το οχυρό της σοβιετικής Ευρώπης είχε καταρρεύσει. Οι επαναστάσεις εκείνες ήταν αναίμακτες, κερδήθηκαν σε στρογγυλά τραπέζια και όχι στα οδοφράγματα, με εξαίρεση αυτή της Ρουμανίας.

Όταν το 1989 άρχισε, κανείς δεν περίμενε ότι θα αναποδογυρίσει ο κόσμος, αλλά οι ψυχροπολεμικοί πάγοι έλιωναν ήδη με τη μία συνθήκη αφοπλισμού να ακολουθεί την άλλη. Τον Απρίλιο πια, αυτή η τάση τήξης είχε εξελιχθεί σε απρόβλεπτη πλημμύρα. Ένας Ρώσος κυβερνητικός αξιωματούχος έκανε τότε την αναπάντεχη δήλωση ότι εάν η Ουγγαρία γινόταν ένα είδος ουδέτερης Σουηδίας, αυτό «δεν θα αποτελούσε πρόβλημα για τη Σοβιετική Ένωση».

Οι επαναστάσεις του 1989 ήταν αυθεντικές, μερικές περισσότερο από άλλες. Αλλά δεν θα είχαν συμβεί εάν δεν είχε γίνει αντιληπτό το μήνυμα Γκορμπατσόφ προς τα «αιχμάλωτα έθνη». Εκείνο το μήνυμα έλεγε: Είστε μόνοι σας. Θα μας άρεσε να επιλέξετε το σοσιαλιστικό μονοπάτι. Αλλά όποια πορεία κι αν διαλέξετε, η Σοβιετική Ένωση δεν θα εισβάλει με τανκς για να σας σταματήσει, όπως έκανε το 1956 και το 1968. Ακόμη κι αν οι κομμουνιστές σας πέσουν από την εξουσία, δεν θα χρησιμοποιήσουμε βία για να τους σώσουμε.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Αυτό που ο περισσότερος κόσμος ήθελε, στα τέλη του 1989, ήταν κάτι σαν κοινωνική δημοκρατία. Με άλλα λόγια, ελευθερία, οικονομία της αγοράς αλλά κι ένα ισχυρό κράτος κοινωνικής πρόνοιας. Ευλόγως, η κοινή γνώμη σκέφτηκε ότι θα μπορούσε να συνδυάσει την ελευθερία και την ευημερία του καπιταλισμού με τα κοινωνικά προνόμια του κομμουνισμού. Αλλά έσφαλε. Τα κράτη που εισήλθαν στην τροχιά της μετάβασης εισήγαγαν μια σκληρή εκδοχή του Θατσερισμού, ο έλεγχος στις τιμές καταργήθηκε, οι επιχορηγήσεις ακυρώθηκαν, τα νομίσματα αφέθηκαν στην τύχη τους. Τεράστια κενά δημιουργήθηκαν μεταξύ πλούσιων και φτωχών, οι κοινωνικές υπηρεσίες περικόπηκαν ή εξαλείφθηκαν.

Όσοι πήραν μέρος σ’ εκείνες τις επαναστάσεις, θα έχουν σήμερα ανάμεικτα συναισθήματα. Αλλά κανείς δεν μπορεί να μετανιώσει για τη συμμετοχή του σε μια μεγάλη και καλή εξέγερση. Ο Πολωνός ποιητής Γκαλτζίνσκι έγραψε κάποτε: «Όταν φυσήξει ο άνεμος της ιστορίας, οι άνθρωποι, σαν λατρευτά πουλιά, αποκτούν φτερά». Και το 1989, για λίγους όμορφους μήνες, πέταξαν.

«ΠΑΛΙΝΟΡΘΩΣΗ» ΤΟΥ ΤΕΙΧΟΥΣ

Την παλινόρθωση του Τείχους του Βερολίνου επιδιώκει γερμανικό σατιρικό κόμμα, ενόψει των βουλευτικών εκλογών της 27ης Σεπτεμβρίου. Το 2004 «Το Κόμμα», όπως αυτοαποκαλείται, είχε λάβει μόλις 0,4% και γι’ αυτό αποκλείστηκε από την επικείμενη αναμέτρηση. Αυτό δεν το εμπόδισε όμως να πραγματοποιήσει κανονική προεκλογική εκστρατεία.

Ο ηγέτης του, Μάρτιν Σόνεμπορν, ο οποίος είναι πρώην διευθυντής του γερμανικού σατιρικού περιοδικού «Τιτανικός», διατείνεται ότι η πρωτοβουλία για το ξαναχτίσιμο του Τείχους έχει μεγάλη απήχηση τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση. «Πετύχαμε τη βασική ανθρώπινη ανάγκη, την ανάγκη να μαντρώνεσαι», είπε ο Σόνεμπορν και πρόσθεσε ότι θα δημιουργηθούν 80.000 νέες θέσεις εργασίας, με αποτέλεσμα να μειωθεί η ανεργία κατά 10%. «Πιστεύω ότι είναι μια ιδέα που θα μπορούσε να εξαχθεί. Να, για παράδειγμα στο Βέλγιο», ανέφερε επίσης ο ηγέτης του κόμματος. Υποψήφια καγκελάριός του είναι μια νεαρή μελαχρινή Γερμανίδα μαροκινής καταγωγής. «Το σύνθημά μας είναι περισσότερες γυναίκες και πιο εμφανίσιμες», εξήγησε ο Σόνεμπορν σε μία σαφή αιχμή για τη σημερινή καγκελάριο, Άγκελα Μέρκελ.

Η ΖΩΗ ΕΣΒΗΣΕ ΤΙΣ ΕΛΠΙΔΕΣ ΤΟΥ ’89

Τον Ιανουάριο του 1989, η ζωή έμοιαζε να κυλάει με τους συνήθεις ρυθμούς στο σοβιετικό μπλοκ της Ευρώπης. Μέχρι το τέλος του χρόνου, ωστόσο, είχε αναποδογυρίσει ο κόσμος. Την ώρα που στη Μόσχα ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ προωθούσε την περεστρόικα, στην Πολωνία, την Ουγγαρία, την Ανατολική Γερμανία, τη Βουλγαρία και την Τσεχοσλοβακία γραφόταν η ιστορία της κατάρρευσης του κομμουνισμού. Το 1989, ήταν η χρονιά των εξεγέρσεων.

Εξεγέρσεων αναίμακτων, με εξαίρεση εκείνη της Ρουμανίας. Σήμερα, 20 χρόνια μετά, όσοι συμμετείχαν σ’ εκείνες τις επαναστάσεις θα έχουν ανάμεικτα αισθήματα, καθώς το όραμά τους για έναν ιδανικό συνδυασμό των αγαθών του καπιταλισμού και του κομμουνισμού αποδείχθηκε πλάνη. Οι οραματιστές διαψεύστηκαν από ποικίλα προβλήματα, ανάμεσά τους και ένα τεράστιο χάσμα μεταξύ των πλούσιων και των φτωχών. Για λίγους μήνες, όμως, το όραμα κινούσε τον κόσμο.