Στη διδασκαλία των λογοτεχνικών κειμένων χρησιμοποιούμε διάφορους όρους για την κατανόησή τους. Οι αρχαίοι μας είχαν τέτοιους όρους όπως κάθαρση κ.λπ. Σήμερα χρησιμοποιούμε πάρα πολλούς άλλους και νέους που στόχο τους έχουν να εξηγήσουν την περιγραφή, την ερμηνεία, τη διευκρίνιση και άλλων αποριών που απορρέουν από τη διδασκαλία των νεότερων λογοτεχνικών κειμένων. Μερικοί από αυτούς είναι δύσβατοι –όπως οι δύο σημερινοί όροι μας Ρεαλισμός και Ρομαντισμός– και πολύ λακωνικά επιχειρείται εδώ μία συνοπτική ερμηνεία.
ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ
Τα έργα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη αντανακλούν την πραγματικότητα. Προσπαθούν να δώσουν μία πιστή εικόνα του κόσμου που αντικειμενικά βρίσκεται δίπλα τους. Έτσι καλλιεργήθηκε υποδειγματικά η γλώσσα τους. Θα λέγαμε σήμερα πως αυτός ήταν ο ορθολογισμός της εποχής τους.
Ρεαλισμός είναι ο ελληνικός όρος πραγματικότητα ή «πραγματισμός». Ο όρος μεταφέρθηκε από το λατινικό res=πράγμα. Realis είναι ο πραγματικός και με την πρόσθεση της κατάληξης – ισμός, έγινε ο νέος όρος Ρεαλισμός. Αυτό ήταν το επίθημα για την κατασκευή ουσιαστικών από ρήματα που δήλωναν ενέργεια: χωρίζω = χωρισμός, φωτίζω = φωτισμός. Η κατάληξη –ισμός επίσης δηλώνει ένα σύστημα ιδεών όπως γνωστικισμός, στωϊκισμός κ.ά. Οι Ευρωπαίοι την χρησιμοποίησαν για να δηλώσουν στις διάφορες θεωρίες όπως κομμουνισμός, μαρξισμός, ισλαμισμός κ.α.
Στα μέσα του 19ου αιώνα εμφανίζεται ο ρεαλισμός ως μία νέα τεχνοτροπία της τέχνης. Ο ρεαλισμός τώρα αναφέρεται στη λογοτεχνία, τη ζωγραφική και στις άλλες τέχνες. Ο στόχος του ρεαλισμού είναι να αποδώσει πιστά την πραγματικότητα, όπως την αντιλαμβάνεται ο τεχνίτης, ο δημιουργός. Στο μυθιστόρημα επιδιώκεται η αντικειμενικότητα με αποφυγή των συναισθηματικών στοιχείων. Τα τελικά δημιουργήματα προσφέρουν αληθοφάνεια και πειστικότητα. Η πραγματικότητα αφήνεται να μιλήσει μόνη της. Οι χαρακτήρες είναι εκπρόσωποι του κόσμου τους, εξ ου και ο ρεαλισμός.
Οι συγγραφείς στη λογοτεχνία παρουσιάζουν διάφορους τομείς όπως: ο ψυχολογικός ρεαλισμός, αλλά και ο κοινωνικός ρεαλισμός. Από εδώ προέκυψε και η νέα τεχνοτροπία του 19ου αιώνα ο νατουραλισμός. Νατούρα είναι η Φύση και ο νατουραλισμός είναι η τάση να απεικονίσει την πραγματικότητα με όλες τις λεπτομέρειες, άσχημες και ωραίες.
Τα πιο γνωστά έργα του ελληνικού ρεαλισμού είναι «Η Πάπισσα Ιωάννα» του Εμμανουήλ Ροϊδη, «Η στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι», άγνωστου συγγραφέα, ο «Λουκής Λάρας» του Δημητρίου Βικέλα. Επίσης εδώ να αναφέρουμε το έργο «Ο Ζητιάνος» του Ανδρέα Καρκαβίτσα, το οποίο είναι ίσως το πιο σημαντικό νατουραλιστικό αφήγημα στη νεότερη λογοτεχνία μας, άκρως επίκαιρο για την εποχή μας της σκληρής, τυραννικής και οικονομικής κατοχής.
ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ
Ο ρομαντισμός είναι ίσως ένα από τα πιο σημαντικά κινήματα τόσο στη λογοτεχνία και τις τέχνες, αλλά και στο χώρο του πνεύματος και των ιδεών. Διαμορφώνει μία στάση ζωής και αναπτύχθηκε το πρώτο μισό του 19ου αιώνα, δίνοντας έμφαση στο ρόλο του συναισθήματος, της φαντασίας, του αυθορμητισμού και ενδιαφέρεται για θέματα της φύσης, της περιπέτειας, του ηρωισμού, του έρωτα κ.α. Η λέξη προήλθε από το ρομαντικό/romantic, o τρόπος των ρωμαίων. Παλαιότερα γραφόταν ρωμανικός.
Ο ρομαντισμός κυριάρχησε στη Γαλλία, Αγγλία και Γερμανία. Στα μέσα του 19ου αιώνα έφτασε και στην Ελλάδα. Ο ρομαντισμός ήρθε με μία σταδιακή μετάβαση από τον κλασικισμό και το διαφωτισμό. Οι ποιητές του ρομαντισμού συγκρούονται με αυτά τα στάδια. Αμφισβητούν τους κανόνες, την τυποποίηση, τις ηθικές αξίες του κλασικού παρελθόντος, αλλά και της παράδοσης. Τώρα κυριαρχεί το συναίσθημα, η φαντασία, το απόλυτο, το υπερβολικό και το ιδανικό. Ο ρομαντικός δημιουργός αισθάνεται απόλυτα ελεύθερος να αποκαλύψει μέσα από την τέχνη του τη δική του ιδιοφυΐα, αλλά και την προσωπική του διαίσθηση.
Έτσι ο ρομαντισμός οδηγήθηκε στο παράδοξο, το μυστηριώδες και στο όνειρο. Έδειξε επίσης τη μελαγχολία του και την απαισιοδοξία του. Καταργήθηκαν οι παραδοσιακοί κανόνες και διευρύνθηκε το λεξιλόγιο. Η εικόνα γίνεται το βασικό στοιχείο των έργων του. Συνδέει την τέχνη με τη ζωή και αγκαλιάζει τους αγώνες για ελευθερία και εθνική ανεξαρτησία.
Ο Λόρδος Βύρων (1788-1824) είναι ένας από τους πιο σημαντικούς Άγγλους ρομαντικούς. Ήταν πολύ φιλέλληνας και η αναζήτηση της περιπέτειας τον έφερε στην επαναστατημένη Ελλάδα, όπου και πέθανε. Ο ελληνικός ρομαντισμός εμπνέεται από την ευρωπαϊκή πραγματικότητα και κυριαρχεί από το 1830 έως 1880. Χρησιμοποιεί την καθαρεύουσα γλώσσα που τον φέρνει πιο κοντά στην παράδοση παρά στην ανανέωση. Εκπροσωπείται από τους Φαναριώτες, την «Παλαιά Αθηναϊκή Σχολή».
Ρομαντικά στοιχεία βρίσκουμε και στους ποιητές μας Διονύσιο Σολωμό, Ανδρέα Κάλβο και Αριστοτέλη Βαλαωρίτη. Ο ελληνικός ρομαντισμός αν και κυριάρχησε πενήντα χρόνια, η επιρροή του στη νέα μας λογοτεχνία είναι μάλλον πολύ μικρή.
