Ο δόκιμος κριτικός του ποιητή Κωνσταντίνου Καβάφη, Γ.Π. Σαββίδης, έχει σημειώσει την εξής παρατήρηση για το ποιητικό του έργο: «Από ερασιτέχνης περιφερειακός ποιητής του Απόδημου Ελληνισμού, έγινε βαθμιαία ο κεντρικός ποιητής του Μείζονος Ελληνισμού».΄Οταν το έργο του Καβάφη μεταφράστηκε στις κυριότερες ευρωπαϊκές γλώσσες κατά τις δεκαετίες του ‘50 και ‘60, η απήχησή του έγινε πολύ αισθητή και στην Ελλάδα. Μετά, λοιπόν, που ο Καβάφης απέκτησε κύρος και αίγλη ως ένας παγκόσμιος ποιητής , εμείς τον προσέξαμε και στην Ελλάδα!
Ο Καβάφης είναι φαναριώτικης καταγωγής και γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια το 1863 –δηλ. 150 χρόνια από φέτος– και για το λόγο αυτό αποφασίστηκε το 2013 να ονομαστεί ΄Ετος Καβάφη. Με την ευκαιρία θα γίνει γνωστότερο το έργο του και σε μας τους Έλληνες, αλλά και στους ξένους, και να εκτιμήσουμε γιατί αυτοί τον κατέταξαν στο Πάνθεο των ποιητών του κόσμου. Ο ποιητής πέθανε πριν από 80 χρόνια –το 1933– και για πρώτη φορά έγινε λόγος γι’ αυτόν στην Ελλάδα το 1903 από τον Γ. Ξενόπουλο και το 1947 από τον Γ. Σεφέρη.
Τρία χρόνια πριν πεθάνει σε μια συνέντευξη σε ξένο ανταποκριτή, ο Καβάφης προσδιόρισε τα βασικά στοιχεία της ποίησής του: «Λακωνική λιτότητα ύφους, ιστορική, φιλοσοφική και ψυχολογική αξία της ποίησής του, ενθουσιασμός που προέρχεται από διανοητική συγκίνηση, ορθή φράση που οφείλεται στη φυσικότητα του λόγου και ελαφρά ειρωνεία». Αυτό το τελευταίο είναι ίσως το πιο χαρακτηριστικό, γιατί ο Καβάφης με την ειρωνεία του όντως παράγει ποιότητα και με τις αντιθέσεις ανάμεσα στα φαινόμενα και στην πραγματικότητα, την διαμορφώνει λεκτικά και αυτό αποτελεί την ποιητική του συγκίνηση.
Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΩΣ ΠΟΙΗΤΗΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ
Ο τίτλος τούτος μπορεί να είναι ένα σοβαρό θέμα για μια ολόκληρη και εκτενέστατη μελέτη την οποία αξίζει ο ποιητής.
Εδώ θα αναφερθώ σε μερικούς μόνο στίχους του ποιητή οι οποίοι μάς καταγράφουν θαυμάσια ως απόδημους Έλληνες σε κάθε γωνιά της γης. Η μετανάστευση μπορεί κάπως να λύνει το οικονομικό μας πρόβλημα, αλλά μάς δημιουργεί ένα άλλο πιο μεγάλο και πολύ ανυπόφορο: τη νοσταλγία της πατρίδας και το μέλλον της γενιάς μας, αλλά και της γλώσσας μας.
Την γλώσσα την ελληνική οι Ποσειδωνιάται
εξέχασαν τόσους αιώνας ανακατευμένοι
με Τυρρηνούς, και με Λατίνους, κι άλλους ξένους
Και τελειώνει απελπιστικά:
και τώρα πώς εξέπεσαν, πώς έγιναν,
να ζουν και να ομιλούν βαρβαρικά,
βγαλμένοι ―ω συμφορά!― απ’ τον Ελληνισμό.
Η αποξένωσή μας στο εξωτερικό είναι πλήρης στο ποίημα «Φυγάδες»:
Το βράδυ μαζευόμεθα στην παραλία
ημείς οι πέντε (με ονόματα όλοι
πλαστά βεβαίως) κι άλλοι μερικοί Γραικοί
απ’ τους ολίγους όπου μείνανε στην πόλι.
Πότε μιλούμε για εκκλησιαστικά (κάπως λατινικοί
μοιάζουν εδώ), πότε φιλολογία.
Προχθές του Νόννου στίχους εδιαβάζαμε.
Τι εικόνες, τι ρυθμός, τι γλώσσα, τι αρμονία.
Η παρεξηγημένη σχέση των ελλήνων της Διασποράς και της ελληνικότητας δίνεται ανάγλυφα στο «Ας φρόντιζαν» όπου το ελληνικό πνεύμα παραμερίζεται και χρησιμοποιείται μόνο σε μικροπεριστάσεις:
Aλλά είμαι νέος και με υγείαν αρίστην.
Κάτοχος της ελληνικής θαυμάσιος
(ξέρω και παραξέρω Aριστοτέλη, Πλάτωνα·
τι ρήτορας, τι ποιητάς, τι ό,τι κι αν πεις).
Συνήθως ο φορέας της ελληνικότητας για τον Καβάφη είναι μερικοί φιλόδοξοι απατεώνες, όπως ο «Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης» και ο «Φιλέλλην » στο ομώνυμο ποίημά του:
Τόσοι και τόσοι βαρβαρότεροί μας άλλοι
αφού το γράφουν, θα το γράψουμε κ’ εμείς…..
…μετά το Βασιλεύς και το Σωτήρ,
να χαραχθεί με γράμματα κομψά, Φιλέλλην..
Και στα δύο αυτά ποιήματα φαίνεται ότι υπάρχει μια μεταφορά το τι γίνεται στις παροικίες που παρακμάζουν και θέλουν να βρουν μία λύση και αυτό εξυπηρετεί ο όρος Φιλέλλην. Ανατρέπεται όμως από τον ίδιο τον ποιητή ο οποίος στο τέλος δηλώνει:
Ώστε ανελλήνιστοι δεν είμεθα, θαρρώ.
Ο Έλληνας της Διασποράς αφού αποκτήσει μια οικονομική ευχέρεια τότε μόνο ασχολείται με τα πολιτιστικά. Ο Καβάφης στο «Η δόξα των Πτολεμαίων» ορίζει έναν τρόπο ζωής όπου η τέχνη, η παιδεία και η εκτίμηση του ελληνισμού, αλλά και της ελληνικής γλώσσας έρχονται σε ένα στάδιο εξισορρόπησης:
Η πόλις η διδάσκαλος, η πανελλήνια κορυφή,
εις κάθε λόγο, εις κάθε τέχνη η πιο σοφή.
Στην πολύ σύντομη αυτή αναφορα στο θέμα, θα αναφέρω και το γεγονός πως για τον απόδημο –κατά τον Καβάφη– η επιστροφή στην πατρίδα και στην ελληνική γλώσσα γίνεται μετά το θάνατο. ΄Ισως να το δούμε μια μέρα ως Επιτάφιον και σε κάποιο ελληνικό μνήμα στο Φώκνα. Θα πρέπει να ειναι κάποιος Σάμιος ποιητής της παροικίας μας και εύγε του!
Ξένε, παρά τον Γάγγην κείμαι Σάμιος
ανήρ. Επί της τρισβαρβάρου ταύτης γης
έζησα βίον άλγους, μόχθου, κ’ οιμωγής.
Ο τάφος ούτος ο παραποτάμιος
κλείει δεινά πολλά. Πόθος ακήρατος
χρυσού εις εμπορίας μ’ ώθησ’ εναγείς.
Εις ινδικήν ακτήν μ’ έρριψ’ η καταιγίς
και δούλος επωλήθην. Μέχρι γήρατος
κατεκοπίασα, ειργάσθην απνευστί —
φωνής Ελλάδος στερηθείς, και των οχθών
μακράν της Σάμου. ΄Οθεν νυν ουδέν φρικτόν
πάσχω, κ’ εις Άδην δεν πορεύομαι πενθών.
Εκεί θα είμαι μετά των συμπολιτών.
Και του λοιπού θα ομιλώ ελληνιστί.
ΤΟΝ ΤΙΜΟΥΜΕ ΕΥΠΡΕΠΩΣ ΚΑΙ ΣΤΗ ΜΕΛΒΟΥΡΝΗ
Με μεγάλη και βαθιά ευχαρίστηση βλέπω και ακούω πως πολλές από τις εστίες του Απόδημου Ελληνισμού, αλλά και στην Ελλάδα, οργανώνουν και θα οργανώσουν διάφορες εκδηλώσεις για να μάθουν και να τιμήσουν τον κορυφαίο μας Ποιητή της Διασποράς.
Στη Μελβούρνη θα τιμήσουμε τον Καβάφη, σε ένα πάνδημο Συμπόσιο που θα γίνει το επόμενο Σαββατοκύριακο 22 και 23 Ιουνίου 2013, στο Wheeler Centre στην πόλη μας, μέσα στα πλαίσια του Φεστιβάλ «Αντίποδες» και στη Γιορτή των Λογοτεχνών και Συγγραφέων που οργανώνει η Κοινότητα Μελβούρνης.
