Η μουσική και το τραγούδι είναι συνυφασμένα με την ανθρώπινη φύση.

Είτε γιορτάζουμε είτε πενθούμε, πάντα υπάρχει ένα τραγούδι για να συνοδεύσει τη χαρά ή τη θλίψη μας.

Ακόμη και σε περιόδους πολέμου, η μουσική υπήρξε συχνά το καταφύγιο τόσο των πολεμιστών όσο και των αμάχων.

Έτσι, κατά τη διάρκεια μερικών από τις πιο σκοτεινές στιγμές της Ελληνικής Εκστρατείας του 1941, οι στρατιώτες έβρισκαν ανακούφιση στο τραγούδι όταν έπρεπε να αντιμετωπίσουν ακόμα μία πρόκληση.

Ο Απρίλης και ο Μάης φέτος είναι αφιερωμένοι στην 80ή επέτειο της Ελληνικής Εκστρατείας. Λαμβάνοντας αυτό ως αφορμή, θα σας διηγηθώ την ιστορία δύο τραγουδιών που σημάδεψαν τη συμμετοχή των ANZACs στην Ελληνική Εκστρατεία του 1941.

Έχω γράψει στο παρελθόν για το πώς τελείωσε η εν λόγω Εκστρατεία, με την εκκένωση της ηπειρωτικής Ελλάδας και την διαφυγή των συμμαχικών στρατευμάτων στην Κρήτη και ακολούθως την Αίγυπτο.

Μεταξύ των χιλιάδων στρατιωτών των συμμαχικών σωμάτων ήταν και δύο Αυστραλοί, οι οποίοι στις αναμνήσεις τους από την εκστρατεία κράτησαν κι αυτά τα δύο τραγούδια.

Ο στρατιώτης Syd Grant, από το Horsham, που υπηρετούσε στο 2/8 Τάγμα, ήταν ένας από τους χιλιάδες στρατιώτες των συμμαχικών δυνάμεων που δεν μπόρεσαν να διαφύγουν από την ηπειρωτική χώρα καθώς η όλη εκστρατεία έφτανε στο τέλος της.

Ξεφεύγοντας από τους Γερμανούς στην Καλαμάτα μετά την κατάληψη της πόλης στις 29 Απριλίου, ο Syd κατάφερε να διαφύγει επιτυχώς από τη Μάνη με τη βοήθεια του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού την 1η Μαΐου.

Και ήταν τότε που, κατά ένα παράδοξο τρόπο, θα σημάδευε τη ζωή του το πρώτο μας τραγούδι, το «Waltzing Matilda» του Banjo Paterson.

Μετά τον πόλεμο, ο Syd κατέγραψε τις αναμνήσεις του από την εκστρατεία, συμπεριλαμβανομένης της διαφυγής του από τη Μάνη.

Ήταν νύχτα της 1ης Μαΐου όταν ο ίδιος, μαζί με μια ομάδα στρατιωτών των συμμαχικών δυνάμεων, επιχειρούσαν να πλησιάσουν το πολεμικό πλοίο που θα τους απομάκρυνε από την περιοχή.

Ταλαιπωρημένοι και με κουρελιασμένα ρούχα, έπρεπε να πείσουν τον καπετάνιο του πλοίου για την ταυτότητά τους. Του φώναξαν ότι ήταν Αυστραλοί, όμως εκείνος απαίτησε να τραγουδήσουν το «Waltzing Matilda».

«Λοιπόν, ήμαστε ένα πολύ αστείο θέαμα, μέσα στο σκοτάδι, μουσκεμένοι, κάποιοι ντυμένοι με παλιά ρούχα και άλλοι ημίγυμνοι να στεκόμαστε όρθιοι στη βάρκα και να τραγουδάμε το ‘Waltzing Matilda’!», γράφει στα απομνημονεύματά του ο Syd.

Αναρωτιέμαι πώς θα φάνταζαν και πώς θα ακούγονταν αυτοί οι νέοι, απελπισμένοι Αυστραλοί καθώς τραγουδούσαν με όλη τους τη δύναμη μέσα στο σκοτάδι πλέοντας σε μια βάρκα στα νερά του κόλπου της Καλαμάτας.

Αναρωτιέμαι τι θα σκέφτονταν οι ντόπιοι Έλληνες χωρικοί καθώς το τραγούδι έφτανε στη στεριά. Όπως και να είχε, ο καπετάνιος ευτυχώς πείστηκε για την αυστραλιανή τους ταυτότητα και τους καλοδέχτηκε στο πλοίο του.

Ωστόσο, το πιο συγκινητικό τραγούδι που έχω συναντήσει στις έρευνές μου πρέπει να είναι αυτό που τραγουδούσαν οι ANZACs στο τέλος της Μάχης της Κρήτης που ακολούθησε.

Πρόσφατα δέχτηκα μια πρόσκληση από την Αυστραλιανή Πρεσβεία για να γράψω μια ιστορική επισκόπηση της Ελληνικής Εκστρατείας και της Μάχης της Κρήτης για την επίσημη δημοσίευσή τους στο πλαίσιο του εορτασμού της 80ής επετείου της Εκστρατείας.

Κατά τη διάρκεια αυτής μου της έρευνας, ανακάλυψα την ιστορία και του άλλου τραγουδιού από τον ελληνικό σύνδεσμο με τους ANZAC, το «Pο Atarau» ή «Now is the Hour» («Ήρθε η ώρα»).

Από ό,τι γνωρίζω, αυτό το τραγούδι ξεκίνησε ως ένα δημοφιλές μουσικό κομμάτι που γράφτηκε από έναν Αυστραλό με τον τίτλο «Swiss Cradle Song», το οποίο κυκλοφόρησε πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο από την αυστραλιανή εταιρία μουσικών εκδόσεων, W.H. Paling και Co.

Πωλήθηκαν περίπου 130.000 αντίγραφα της παρτιτούρας του κομματιού το οποίο ήταν δημοφιλές και στη Νέα Ζηλανδία. Κατά το 1915 προστέθηκαν στίχοι στη γλώσσα των Μαορί, η μελωδία άλλαξε λίγο και το τραγούδι έγινε γνωστό πλέον με τον τίτλο «Po Atarau».

Αργότερα γράφτηκαν αγγλικοί στίχοι και αυτή η εκδοχή του τραγουδιού είχε τον τίτλο «Now is the Hour».

Tο συγκεκριμένο τραγούδι τραγουδιόταν ως αποχαιρετιστήριο στους στρατιώτες Μαορί που αναχωρούσαν από τη Νέα Ζηλανδία για το μέτωπο κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά το 1927.

Αργότερα, ηχογραφήθηκε ξανά από τη Vera Lynn και τον Bing Crosby. Με το ξέσπασμα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, το τραγούδι έγινε γνωστό και στις δύο εκτελέσεις -Μαορί και αγγλική γλώσσα- σε ολόκληρη την Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία.

Πολλοί αναγνώστες θα γνωρίζουν ότι κατά τις τελευταίες ημέρες της Μάχης της Κρήτης και μετά τη νίκη των Γερμανών στο Μάλεμε, τα συμμαχικά στρατεύματα κατευθύνονταν προς τις νότιες ακτές της Κρήτης, διασχίζοντας με τα πόδια κυριολεκτικά ολόκληρο το νησί για να φτάσουν στο μικρό λιμάνι των Σφακίων.

Κυνηγημένοι από τους Γερμανούς με μόνη τους υπεράσπιση την οπισθοφυλακή, χωρίς νερό, τρόφιμα, πυρομαχικά και εξοπλισμό, βάδιζαν αργά για τον προορισμό τους.

Ένας από τους άντρες της οπισθοφυλακής ήταν και ο λοχίας Reg Saunders, ένας ιθαγενής στρατιώτης από τα δυτικά της Βικτώριας που υπηρετούσε στο αυστραλιανό 2/7 Τάγμα Πεζικού.

Στο Ημερολόγιο Πολέμου του Τάγματος καταγράφεται ότι η οπισθοφυλακή δεχόταν διαρκώς επιθέσεις από αέρα και ξηρά από τα γερμανικά στρατεύματα.

Αποστολή τους ήταν, επίσης, η υπεράσπιση της συμμαχικής περιμέτρου γύρω από τα Σφακιά. Εδώ τα συμμαχικά πολεμικά πλοία -βρετανικά και αυστραλιανά- κατάφεραν να απομακρύνουν περίπου 8.500 στρατιώτες μέσα σε τρεις νύχτες (από τις 28-29 έως τις 30-31 Μαΐου), μεταφέροντάς τους με αρματαγωγά στα πολεμικά πλοία που βρίσκονταν στα ανοιχτά.

Η μονάδα του Reg και των συντρόφων του ήταν προγραμματισμένο να εγκαταλείψουν τελευταίοι το νησί τη νύχτα της 31ης Μαΐου προς την 1η Ιουνίου.

Στο Ημερολόγιο Πολέμου καταγράφεραι η πορεία τους έως το λιμάνι, βαδίζοντας μέσα στο σκοτάδι ανάμεσα σε χιλιάδες άλλα στρατεύματα που περιπλανιούνταν γύρω από το λιμάνι, τα περισσότερα χωρίς διοικητές.

Υπάρχουν πολλές αναφορές σχετικά με το χάος που επικρατούσε στην περιοχή, με στρατιώτες να έχουν αποκοπεί από τις μονάδες τους προσπαθώντας όλοι, κατ’ απεγνωσμένο τρόπο, να επιβιβαστούν στο τελευταίο πλοίο.

Περίπου 72 άνδρες της μονάδας οπισθοφυλακής κατάφεραν να επιβιβαστούν στο τελευταίο αρματαγωγό μαζί με τους άλλους 4.000 στρατιώτες των συμμαχικών δυνάμεων που διέφυγαν εκείνο το βράδυ.

Ένας από αυτούς ήταν ο νεαρός στρατιώτης Bob Wood του 2/3 Τάγματος, την κόρη του οποίου, Judy, γνώρισα στην εκδήλωση της Κρητικής Αδελφότητας για την 80ή επέτειο το περασμένο Σαββατοκύριακο. Δυστυχώς, όμως, 535 άντρες του 2/7 Τάγματος δεν τα κατάφεραν.

Ένας μάρτυρας, ο στρατιώτης Thomson του 2/7, έγραψε ότι όταν έφτασε στην παραλία το σκάφος είχε ήδη ξεκινήσει.

Ο Reg έγραψε αργότερα ότι το σκάφος ήταν μόλις 20 μέτρα μακριά του, αλλά ήταν πολύ κουρασμένος για να κινηθεί πια.

Μαζί με τον διοικητή του 2/7 Τάγματος, αντιστράτηγο Theo Walker, ο Reg και περισσότεροι από 500 άνδρες της μονάδας του, ήταν μεταξύ των 5.000 στρατιωτών που έμειναν πίσω στην παραλία.

Εκείνη τη στιγμή, όπως λέγεται, συνέβη κάτι το πολύ συγκλονιστικό.

Αντίθετα με τις περισσότερες ιστορικές πηγές –Ημερολόγια μονάδων και παρόμοια– που αναφέρουν μόνο τις λεπτομέρειες της εκκένωσης και του χάους που επικρατούσε στο λιμάνι, μία πηγή μιλάει για στρατιώτες που τραγουδούσαν.

Σύμφωνα με τη βιογραφία του Reg Saunders, που έγραψε ο Harry Gordon, τη στιγμή που το αρματαγωγό σάλπαρε αθόρυβα από το λιμάνι, μερικοί στρατιώτες Μαορί -πιθανότατα από το 28ο τάγμα Maori- που είχαν προλάβει να επιβιβαστούν στο πλοίο άρχισαν να τραγουδούν το «Po Atarau» στους συντρόφους τους που άφησαν πίσω στην ακτή, που άρχισαν κι εκείνοι να το τραγουδούν.

Πολύ γρήγορα ένωσαν τις φωνές τους μαζί με αυτές των συντρόφων τους και οι Αυστραλοί με την αγγλική εκδοχή, «Now is the Hour». Μια γνήσια μοναδική στιγμή των ANZACs. Ακούγοντας τους στίχους σήμερα, είναι δύσκολο να σκεφτούμε ένα καταλληλότερο τραγούδι από αυτό για μια τόσο θλιβερή περίσταση.

Η πρώτη στροφή τα λέει όλα:

«Τώρα είναι η ώρα για να πω αντίο / Σύντομα θα ταξιδεύετε μακριά στη θάλασσα
Όταν θα είστε μακριά, παρακαλώ, θυμηθείτε με / Όταν επιστρέψετε θα με βρείτε εδώ να περιμένω».

Μέσα στο σκοτάδι, η φωνή των διασωθέντων ενώθηκε με τη φωνή εκείνων που μπροστά τους ανοιγόταν ένα αβέβαιο μέλλον: σύλληψη ή διαφυγή.

Ο Reg ήταν ένας από τους χιλιάδες στρατιώτες των συμμαχικών δυνάμεων που προσπάθησαν να αποφύγουν τη σύλληψη και ένας από τους 600 περίπου που κατάφεραν να διαφύγουν στην Αίγυπτο, αφού πέρασε έναν ολόκληρο χρόνο στην Κρήτη ως φυγάς, κατορθώνοντας να επιβιώσει με τη βοήθεια των γενναίων ντόπιων.

Κάθε φορά που θυμόμαστε την Ελληνική Εκστρατεία του 1941, εκείνους που υπηρέτησαν εκεί, εκείνους που πέθαναν και τους γενναίους πολίτες που τους βοήθησαν, πρέπει να σκεφτόμαστε κι εκείνους τους στρατιώτες που στέκονταν στην παραλία των Σφακίων, ατενίζοντας τη θάλασσα καθώς το σκοτάδι κατάπινε το τελευταίο αρματαγωγό.

Εκείνο το τραγούδι μέσα από τους στίχους του οποίου αποχαιρετούσαν τους συντρόφους τους και εύχονταν να μην ξεχαστούν, θα πρέπει να ήταν μια παρηγοριά γι’ αυτούς.

Πριν από μερικά χρόνια έτυχε να βρεθώ στο λιμάνι των Σφακίων κατά τη διάρκεια των ετήσιων εορτασμών που πραγματοποιήθηκαν εκεί και συγκινήθηκα καθώς αναλογίστηκα εκείνο το τραγούδι.

Τα έντονα συναισθήματα αλληλεγγύης που εξέφρασαν αυτοί οι στρατιώτες ενώνοντας τις φωνές τους σε ένα τραγούδι, δεν πρέπει να ξεχαστούν.

Πρόσφατα είχα την τύχη -μαζί με τον γερουσιαστή Lee Tarlamis- να συναντήσω την κόρη του στρατιώτη Bob Wood, Judy Frazer-Jans, και να της παρουσιάσω ένα αντίγραφο του εξαιρετικού βιβλίου του Michael Bendon για τα αρματαγωγά που χρησιμοποιήθηκαν στις εκκενώσεις των συμμαχικών στρατευμάτων, με τον τίτλο «Forgotten Flotilla».

Για πολλούς αναγνώστες ελληνικής καταγωγής, το τραγούδι «Κορόιδο Μουσολίνι» της Σόφιας Βέμπο, συνδέεται ανεξίτηλα με την ιστορία του αγώνα της Ελλάδας στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Πρέπει να προσθέσουμε το «Pa Atarau» ή «Now is the Hour» στο μουσικό πάνθεον της ελληνικής εκστρατείας. Θα ήταν υπέροχο να το ακούσω να παίζεται στις ετήσιες εορταστικές εκδηλώσεις μας στην Αυστραλία -ίσως ακόμη και στην Κρήτη και στα Σφακιά- προς τιμήν εκείνων που υπηρέτησαν στην ελληνική εκστρατεία.

*Ο Jim Claven είναι ιστορικός και συγγραφέας του βιβλίου «Lemnos & Galllipoli Revealed: A Pictorial History of the ANZACs in the Aegean 1915-1916» και του υπό έκδοση βιβλίου με τον τίτλο: «Grecian Adventure: ANZAC Trail Stories & Pictures – Greece 1941» – καθώς και πληθώρας ιστορικών άρθρων που έχουν δημοσιευθεί στην Αυστραλία, την Ελλάδα και το Ηνωμένο Βασίλειο.

Για να αποκτήσετε το βιβλίο του Michael Bendon για τη μάχη της Κρήτης, μπορείτε να επικοινωνήσετε με τον συγγραφέα στο cheersmichael@hotmail.com.

Για την έρευνα αυτής της ιστορίας, ο Jim Claven αναγνωρίζει το έργο του βιογράφου Harry Gordon, το Αρχείο του 2/7 Τάγματος που βρίσκεται στο Αυστραλιανό Πολεμικό Μουσείο και τη συλλογή Syd Grant της Πολιτειακής Βιβλιοθήκης (State Library) της Βικτώριας.

Μπορείτε να επικοινωνήσετε με τον συγγραφέα στη διεύθυνση jimclaven@yahoo.com.au